Qarshi muhandislik iqtisodiyot institui neft va gaz fakulteti «texnologik mashinalar va jihozlar» kafedrasi

2
-ra
sm
. 
G
az
lar
n
i e
ta
n
o
lam
in
li
t
o
za
la
sh
q
u
ri
lmas
i t
ex
n
o
lo
g
ik
s
x
emas
i:
1
, 
1
3
-g
a
z se
p
a
ra
to
rl
a
ri
; 
2
, 
9
-a
b
so
rb
si
o
n
 ko
lo
n
n
a
la
r; 
3
, 
1
0
, 
1
5
- 
su
vl
i s
o
vi
tki
ch
la
r; 
4
, 
1
1
- 
is
si
q
li
k 
a
lm
a
sh
ti
rg
ic
h
la
r q
a
to
ri
; 
5
, 
7
, 
1
2
, 
1
9
-n
a
so
sl
a
r; 
6
, 
1
4
-d
es
o
rb
er
la
r; 8,1
7
-b
ug
’l
i q
ayn
at
ki
ch
la
r; 1
6
-g
a
z-
su
v 
a
jr
a
tk
ic
h
; 1
8
-q
o
ld
iq
n
i h
a
yd
o
vch
i k
o
lo
n
n
a
.

---

253 
Gazlar tarkibidagi vodorodsulfid va uglerod oksidi miqdori tozalanguncha 
va tozalashdan keyingi ko’rsatkichlari quyida keltirilgan:
1-jadval
Miqdori, % (massada)
Tozalanguncha 
Tozalashdan keyin 
Vodorod sulfid 
3.34 
0.0008 
Uglerod oksidi 
0.67 
0.08 
Nordon gazdan oltingugurt olishda qo‘llaniladigan jihozlar 
Gravitatsion gaz separatorlar gaz-suyuqlik oqimida gazni tomchili, aerazol, 
mayda dispersli va mexanik qo‘shimchalardan tozalash uchun mo‘ljallangan 
bo‘lib, yopiqtizimda ishlash uchun mo‘ljallangan xamda o‘zaro ishqalanib va 
aylanma xarakatdagi detallarga ega emas. 
Separatorlar shartli ravishda qo‘llanilish sohasiga ko‘ra neftgaz va gaz 
separatorlariga bo‘linadi. 
Neftgaz separatorlari neftgaz yoki neftgazkondensat oqimidan suyuqlik 
miqdorining ko‘p bo‘lishi bilan uning tarkibidan gazni ajratib olish uchun 
mo‘ljallangan. Bu jarayonda shuningdek muxit tarkibidan qatlam suvlari va 
mexanik qo‘shimchalr xam gravitatsiya natijasida ajratib olinadi. Separatorning 
asosiy vazifasi neft tarkibida erigan gazlarni normal atmosfera sharoitlarida ajratib 
olish uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Muxit tarkibidagi asosiy fraksiya neft 
xisoblanadi. 
Gaz separatorlari gaz-suyuqlik oqimida gazli fraksiya miqdori yuqori 
bo‘lgan xollarda tabiiy gaz tarkibidan suyuqfazalarni va mexanik qo‘shimchalarni 
ajratib olish uchun mo‘ljallangan. Gazli muxitning asosiy fraksiyasi tabiiy yoki 
yo‘ldosh gazlar, turli xildagi texnologik gazlar bo‘lishi mumkin. Odatda ajratish 
jarayoni oddiy bosimlarda yoki bosim ostida amalga oshirilishi mumkin. 
Neftgaz sanoati tizimida uch fazali separatorlar xam keng qo‘llaniladi. 
Ularda gaz-suyuqlik oqimidan zichliklari bir biridan farqqiluvchi yengil gaz 
fraksiyasi, nfet frksiyasi, qatlam suvlari va mexanik qo‘shimchalar ajratib olinadi. 
Standart bajarillarga ko‘ra separatorlar saqlash klapanlari zaruriy flanetslar 
bilan jixozlangan bo‘ladi. Separatorning qo‘shimcha jixozlariga ajratilgan suyuqlik 
fazalari chegaralariga o‘rnatilgan avtomatik qo‘yib olish qurilmalari, yuqori va 
pastki satx ko‘rsatuvchi datchiklar, elektromagnit qo‘yib olish jumrakalri, 
monometrlar, xarorat o‘lchash uchun datchiklar va boshqa shu kabi qo‘shimcha 
jixozlar o‘rnatilishi mumkin. 
Neft va gaz sanoati korxonalarida qo‘llaniladigan separatorlar bosim ostida 
ishlaydigan qurilmalar turiga kirib ulardan foydalanish jarayoni adbatta o‘rnatilgan 
tarti-qoidalar asoslarida amalga oshiriladi. 
Neft va gaz konlari sharoitida qo‘llaniladigan separatorlar bir birlarida 
texnik tavsifnomalari bilan farqqiladi. Masalan kon sharoitida keng miqyosda 

---

254 
qo‘llaniladigan markazdan qochma uyurmali maydon xisobiga ishlaydigan SSV-
5N (SSV-8N) turidagi separatorning asosiy tavsifnomalari quyidagicha: 
- gaz bo‘yicha ish unumdorligi, Q – 10 000 000 m³/kun gacha; 
- suyuqfaza bo‘yicha ish unumdorligi , Q (m³/min) – cheklanmagan; 
- ishchi bosim,– 16,0 MPa (160 kgs/sm² gacha ; 
- ishchi muxit – gaz-neft, gazokondensat, qatlam suvlari, mexanik qo‘shimchalar 
(qattiqzarrachalar); 
- separatordan chiqishdagi suyuqlik miqdori – 0,004 g/m³; 
- Chiqishdagi mexanik zarrachalar miqdori – 0,003 g/m³; 
SSV turkumidagi markazdan qochma uyurmali maydon ta’sirida ishlaydigan 
separatorlarida unchalik bosim yuqotilishi sodir bo‘lmaydi, shuning uchun aniqkon 
sharoitlarida bu turdagi separatorlarning qo‘llanilishida xisoblash ishlarini amalga 
oshirishda zaruriy parametrlar doimiyligicha qabul qilinadi. Separatorda ajratib 
olinayotgan kondensat va qatlam suvlarini chiqarib olish avtomatik rejimda amalga 
oshiriladi. 
Tarkibida namlik omili boshlangan nordon gazli aralashmalar gravitatsion 
separatorga kirish quvuri oqiali kiradi va aralashmaning keskin xajmiy kengayishi 
va tezlikning kamayishi natijasida aralashma tarkibidagi suyuqlik tomchilari 
yiriklashuvi sodir bo‘ladi va tabiiy gaz tarkibidan gravitatsiya kuchlari natijasida 
idish tubiga cho‘ka boshlaydi. Bunda suv bilan dirge uglevodorodli suyuqfaza 
tarkibida erigan yengil fraksiyaning xam ajralib chiqishi sodir bo‘ladi. 
Gravitatsion separatorlarning konstruksiyalariga ko‘ra suyuqfazada qatlam 
suvlari va kondensat fraksiyalari bo‘lgpnligi uchun ularning xam aloxida 
zichliklari farqi natijasida ajralishi kuzatiladi. Bunday xollarda separator 
konstruksiyasida suyuqfazalarning aloxida to‘planishi uchun suyuqlik to‘plovsi 
qismlari bajariladi.
Sepraatorlar konstruktiv bajarilishlariga ko‘ra vertikal va gorizantal turlarda 
bo‘ladi. Gravitatsiya jarayoni ko‘p xollarda gorizantal separatorlarda amalga 
oshirilgan eng yaxshi samara beradi. Chunki gaz aralashmasining tarkibidagi 
uglevodorodli fraksiyalarning va unda erigan gazlarning ajralishi tinish yuzasi 
yiriklashuvi bilan ortib boradi. 
Texnologik jarayonni amalga oshirish bo‘yicha qo‘yilgan talablarga 
muvofiqvertikal joylashgan seksiyalar konstruktiv bajarilishi bo‘yicha separatsion 
turlardan yoki nasadkalardan tashkil topadi. Ularning o‘rnatilishi va soni 
texnologik jarayon talablariga ko‘ra konstruktiv jixatlardan tanlab olinadi.
Qurilma ichida suyuqfazaning hosil bo‘lishi bilan gaz oqimlari bosimi va 
gazning suyuqfazaga bosimi tufayli suyuqlik sirtida to‘lqinlar xosil bo‘lishi 
kuzatiladi. Bu to‘lqinlar natijasida gaz o‘zining tarkibida suyuqfazalarni birga olib 
chiqib ketadi. Shuning uchun to‘lqinlar xosil bo‘lishini kamaytirish maqsadida 
gorizantal ravishda joylashtirilgan metall simlardan tayyorlangan to‘rlar 
qo‘llaniladi. 
Metall to‘rlarda suyuqfazalarning cho‘kishi va gaz oqimining urilishi sodir 
bo‘lib suyuqfazaning qalqishi sekinlashadi. Gorizantal to‘rlar 2 odatda ikki xil 

---

255 
satxda o‘rnatiladi. Ularning o‘rnatilish satxi qatlam suviva gaz kondensat 
fazalarning tutashuv yuzasida (pastda joylashgan metall to‘r), xamda qatlam 
suvlari bilan gaz fazaning ajralish soxalariga (yuqorida joylashgan metall to‘r) 
o‘rnatiladi. Suyuqfazaning ajralishi natijasida satxlar balandligi o‘zgarib boradi, 
ya’ni qatlam suvi va kondenstalar miqdori oshib boradi. Shuning uchun xar bir 
gorizantal to‘rga mos keluvchi qismlarga avtomatik ravishda suyuqlikni qo‘yib 
olish uchun datchiklar o‘rnatiladi va bu datchiklar ishlashi bilan qatlam suvi yoki 
kondensatning tuo‘rlar bo‘yicha satxi doimiy ushlanib turiladi. 
Tozalanayotgan nordon gaz separatsiya jarayonining samaradorligini 
oshirish uchun gazning qurilmadan chiqishida uning tarkibidagi mayda 
suyuqtomchilarni ushlab qolish uchun tomchi ushlagichlar 3 o‘rnatiladi. Qurilmada 
separatsiya nasadkalari 2 va tomchi ushlagichlar 3 gaz oqimiga perpendikulyar 
xolda o‘rnatiladi va separatsiyalash jarayoni samaradorligi oshadi. 
Ba’zi bir konstruksiyalarda tomchi ushlagichlar gaz oqimiga qiya xolatda 
joylashtirilib yig‘ma metall to‘rlardan iborat bo‘ladi bloklardan foydalanildai. 
Bunday xolatlarda metall to‘rlarning g‘ovakligini tanlash orqali chiqayotgan gaz 
tarkibidagi namliklar miqdori va mexanik qo‘shimchalar, ya’ni qattiqzarrachalar 
ushlanib qolinadi. 
Tabiiy tozalangan gazning qurilmadan chiqishida chiqish shtuseri pastki 
qismidagi patrubkaning qurilma ichki qismi og‘zi gaz oqimiga teskari ravishda 
o‘rnatiladi va bu bilan gaz tarkibidagi mayda suyuqtomchilarning to‘g‘ridan to‘g‘ri 
chiqib ketishi oldi olinadi.
Barcha turdagi separatorlar kondensatni qo‘yib olish va qatlam suvlarini quyib 
olish uchun aloxida drenaj qurilmalari bilan jixozlangan bo‘ladi. Drenaj 
qurilmalaridan chiqayotgan suyuqlik qatlam suvlari suvni tozalash qurilmalariga, 
kondensat esa kondensatni barqarorlashtirish qurilmalariga yuboriladi. 
Xozirgi paytda neft va gaz sanoati korxonalarida tabiiy gazni dastlabki 
tayyorlash qurilmalarida qo‘llanilayotgan gorizantal separatorlarning texnik 
tavsifnomalari quyidagicha: 
- ishchi bosim, MPa - 0,1 dan 16 gacha; 
- ishchi xarorat, 
0
C - 60 dan 300 gacha; 
- qurilma diametri, mm – 3000 gacha; 
- qurilma uzunliklari, mm – 7000 gacha; 
- qurilmaning ichki xajmi, m3 – 63 gacha: 
- korpusi tayyorlanadigan material – uglerodli va zanglamas po‘latlar; 
- ichki jixozlari tayyorlanadigan materiallar – uglerodli, zanglamas po‘latlar.
Desorbsiya absorbsiyadan keyin o‘tkaziladi va bunda maqsadli komponent 
suyuq yutuvchilardan ajratib olinadi. Ko‘rinib turibdiki, absorbsiya va desorbsiya 
bir-biriga qarama – qarshi bo‘lgan jarayonlardir. Birinchi holatda gazni suyuqlikka 
erib kirishi sodir bo‘ladi va bosimni oshishiga olib keladi hamda haroratni 
pasaytiradi. Absorbentni absorbsiya jarayonida maqsadli komponentlarining 
yutilishiga to‘yinish yoki ishlanish deb ataladi. Absorbent desorbsiya jarayonida 

---

256 
maqsadli komponentlardan ozod bo‘lgandan keyin regeneratsiyalanadi va 
sovutiladi, keyin nasos yordamida qaytadan absorbsiyaga qaytarilishi mumkin. 
Shunday qilib yopiq absorbsiya – desorbsiya tizimi paydo bo‘ladi. 
Gazni quritish qurilmasini texnologik sxemasida (2.2-rasm) nam gaz 
ajratgichga (1) to‘planadi, u yerda suyuqlik tomchilaridan ajratiladi va keyin 
absorberga (2) kelib kiradi. Absorberda gaz pastdan yuqoriga absorbentga 
to‘qnashishi uchun harakatlanadi, quritiladi, keyin esa tomchi tutqichdan (3) o‘tadi,
u yerda yuqori likopchadan olib ketiluvchi absorberning yuqori konsentratsiyali 
tomchilaridan ajratiladi. Absorberdan ajratilgan gaz magistral gaz uzatmasiga 
beriladi. 
Absorbentga to‘yingan eritma absorberdan shamollatgich orqali (5) filtrga 
(6) va desorberga (7) yo‘naltiriladi, keyin desorberning (7) pastki qismiga 
o‘rnatilgan bug‘li qizdirgichga beriladi va belgilangan haroratgacha qizdiriladi. 
Eritma reboylerda qizdirilgandan keyin bug‘lantirish kolonnasiga beriladi (7). 
Suv bug‘i eritmadan ajralib chiqqandan keyin suvutgichga (10) to‘planadi, u 
yerda asosiy qismi kondensatsiyalanadi, keyin esa kondensatni yig‘gichga (8) 
beriladi. Bu yig‘gichdan suvning bir qismi teskariga kolonnaning yuqori qismiga 
yo‘naltiriladi va haroratni pasaytiradi. Natija yuqoriga ko‘tariluvchi absorbentning 
bug‘lari kondensatsiyalanadi va pastga tomon oqadi hamda absorbentning 
yo‘qotilishini qisqartiradi.
Belgilangan 
konsentratsiyagacha 
regeneratsiyalangan 
absorbentning 
aralashmasi avval issiqlik almashtirgich orqali o‘tadi (10), to‘yingan eritma bilan 
sovutiladi, keyin esa qo‘shimcha sovutgichda qaytadan (10) sovutiladi va sug‘orish 
uchun kontaktorga to‘planadi.