Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 42 “Hophopnamə”də bir neçə satirik tipin monoloqundan ibarət satira- lar da vardır. “Bir məclisdə on iki kişinin söhbəti” məhz bu şəkildə ya- zılmışdır. Zahirən bu satira satirik tiplərin dialoqu təsiri bağışlayır (Ədə- biyyatşünaslıqda da bir qayda olaraq belə qəbul edilir). Ancaq diqqət edil- sə, görmək çətin deyil ki, bu satirada dialoq əlamətləri yoxdur. Çünki dialoq predmetə fərqli münasibət tələb edir. Məsələyə fərqli baxış bucaq- larından yanaşmaq dialoq aparan tərəflərin mübahisəsini şərtləndirir. “Bir məclisdə on iki kişinin söhbəti”ndə tərəflər mübahisə etmir, onların ha- mısı yekdildirlər, hamısı predmetə münasibətdə eyni havanı çalırlar. Əlbəttə, Sabirin yaradıcılığında satirik tiplərin dialoqu şəklində yazılmış satiralar da vardır: “Sual-cavab”, “Olmur, olmasın” və s. Sabir satirala- rının bir qismində satirik tipin və yaxud tiplərin dünyagörüşü ilə “şair məni”nin dünyagörüşü arasındakı təzad bədii konflikti şərtləndirən əsas amilə çevrilir. Çox vaxt da biz bu konflikt tipini bütövlükdə Sabir satirası üçün xarakterik olan əsas konflikt tipi kimi qələmə veririk. Ədəbiyyat- şünaslıqda Sabir satirasında ikinci konflikt tipi kimi “ictimai aşağılar”la “ictimai yuxarılar” arasındakı ziddiyyətlərin bədii ifadəsi səciyyəvi hesab edilmişdir. Bu konflikt tipinin mahiyyətində “meydan oxuyanlar” və “fəryad edənlər” (Y.Qarayev) arasındakı ziddiyyətlərin durduğu əsaslan- dırılır. Bu mənada ədəbiyyatşünaslıq Sabir satirasında “fəhlənin burjuya, kəndlinin mülkədara meydan oxumağa başladığı bir dövrün hərtərəfli inikası”ndan [4, s. 221] söz açır. Bu zaman Sabirin ayrı-ayrı sosial təbə- qələrə münasibəti birmənalılıq müstəvisinə gətirilir və totallaşdırılır. Məsələ burasındadır ki, Sabir satiralarında ayrı-ayrı sosial təbəqələrə total münasibət yoxdur. Sabirdə burjuaziyanın, mülkədarın tənqidi var, lakin bu, bütövlükdə burjuaziyanın, mülkədarlığın tənqidi deyildir. Sabirdə bur- juaziyanın və mülkədarlığın tənqidi onlara oxunan “ölüm və matəm mahnısı” (Y.Qarayev) deyildir. Sabirdə ictimai şüuru oyanmaqda olan, haqqı nahaqdan ayıran fəhlənin, kəndlinin təqdiri var, amma bu bütöv- lükdə fəhlə və kəndlinin sosial mədhi deyildir. “Fəhlə, özünü sən də bir insanmı sanırsan?”, “Bakı fəhlələrinə”, “Əkinçi” satiralarında fəhlə və kəndliyə ictimai şüurunun oyanması nöqteyi-nəzərindən müsbət, təqdir- edici münasibət ifadə olunursa, “Səbr eylə” satirasında bu, tənqidi müna- sibətlə, hətta sarkazmla əvəz olunur: Əzil, pamal ol, axtarma buna bir çarə, səbr eylə! Bəlayi-fəqrə düşdün, razı ol, biçarə, səbr eylə! Sabir satirasının bu cəhəti sosial təbəqələrə ziddiyyətli yanaşmanın ifadəsi sayıla bilərmi? Fikrimizcə, yox. Ədəbiyyatşünaslıqda çox vaxt məsələ belə qoyulur ki, “iki qəhrəmanın mübarizəsi bu realizmin ən yaxşı nümunələrində iki zidd ictimai şəraitin, sinfin, təbəqənin açıq mübarizəsi ______________________________________________________ Poetika.izm 43 səviyyəsində ümumiləşir” [4, s. 215]. Bu fikirlə razılaşmaq çətindir. Sabir satiralarında bədii konfliktin mayasında siniflərarası mübarizə dayanmır. Sabirin tənqid hədəfi nə ayrı-ayrı siniflər, nə də ayrı-ayrı təbəqələr deyil. Sabirdə hər hansı təbəqəyə (istər aşağı, istərsə də yuxarı) birmənalı mü- nasibət, birmənalı tənqidi və yaxud təqdiredici münasibət yoxdur. Sabirdə tənqidin meyarı kimin hansı sinfə, yaxud sosial təbəqəyə mənsubluğu deyil, kimin hansı səviyyədə ictimai və milli şüur, vətəndaşlıq düşüncəsi nümayiş etdirib, etdirə bilməməsidir. Satiraların dialoji məzmunu bunları deməyə əsas verir və satirik tiplərin əksər “monoloq”larına birmənalı ya- naşmanı sərf-nəzər edir. Sabir öz soydaşını himmətçiliyə, ümmətçiliyə çağırır. Ona üzərinə düşən vəzifəni, milli varlıq naminə üzərinə düşən missiyanı dönə-dönə xatırladır, onun yatmış ruhuna təsir etməyə, vicdanını oyatmağa çalışır. Sabirdə “sərvətü-saman”ına, “bol pulu”na, “milyon”una görə varlını, ka- pitalisti, mülkədarı töhmətləndirmək niyyəti yoxdur. Sabir varlıya him- mətçilik, ümmətçilik düşüncəsi təlqin edir. Milli birlik olmadan milli tə- rəqqi yoluna çıxmağın mümkünsüzlüyünü başa düşməyə çağırır. O, sosial təbəqələr arasında təfriqə yox, harmoniya, bir-birinin səsinə səs vermək istəyi, düşüncəsi axtarır. Sabir “Çox da demə sərvətü samanlıyam, ey filan!” misrası ilə başlayan satirasında üzünü “sərvətü-saman” sahibinə tutub üzərinə düşən missiyanı ona belə xatırladır: Qonşuda lakin neçə üryan da var, – qış, boran... Giryə də var, naləvü əfğan da var, nimcan... Sən ki şəriətçisən, ey binəva, qıl həya! Şərdə axır nə, bir ehsan da var, Haqqı-müsəlman da var... Sabirə görə milli həmrəylik olmadıqca, pullular milli mənafe uğ- runda mübarizənin zərurətini duymadıqca, tərəqqi, milli inkişaf yoluna düşən, bu yolda böyük uğurlar əldə edən millətlərin təcrübəsini öyrən- mədikcə, bir millət kimi özümüzü təsdiqdən söhbət gedə bilməz. “Təbaət” şeiri bu məntiqə söykənir. Şair məsələni belə qoyur: “Rütbeyi-irfan”a ge- dən yol “təhsili-ülum”dan keçir. “Təhsili-ülum” üçün məktəb lazımdır. Məktəbə kitab lazımdır. Başqa xalqların sərvət sahibləri məktəbin, kitabın inkişafına maraq göstərir, imkanlarını əsirgəmirlər. Bu sahəyə pul qoyub, şirkətlər yaradırlar. Sabir üzünü millətin var-dövlət sahiblərinə tutur, təkid və təlqin xarakteri daşıyan sualla onlara müraciət edirdi: - Etsək nə olur biz də belə şirkətə iqdam? Şair var-dövlət sahibinin bu işə maraq göstərməyəcəyini, bu işin faydasını dərk etməyəcəyini qabaqcadan bilir, lakin sözünü deməyi, “rütbeyi-irfan” uğrunda mübarizəni onun şüuruna, düşüncəsinə yeritməyi, Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|