Pirimqul Qodirov Yulduzli tunlar 480. indd
Yüklə 1,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| SEKRI QAYTA KO
‘ Z OCHGAN BULOQ Boburning maxsus taklifi bilan Hirotdan Agraga kelayotgan ma - vlono Xondamir, shoir Shihob Muammiy va mudarris Ibrohim Qo- nuniy uch oyga yaqin yo‘l yurdilar. Badvahima Xaybar dovonidan o‘tib, sersuv Sind daryosidan kechib, changalzor o‘rmonlarni oralab borar ekanlar, mavlono Xondamir olamning naqadar ulkanligini endi birinchi marta astoydil his qildi. Haftalar, oylar davomida otliq safar qilib oxiriga yetib bo‘lmaydigan bag‘ri keng o‘lkalar hammasi endi yaxlit bir davlat bo‘lib birlashganligi, Balxdan Kobulgacha, undan Laxo‘r va Dehligacha hamma joyda Boburning muhri bosilgan far- monini beto‘xtov ado etishlaridan sezilar edi. Bu farmonga muvofiq Xuroson va Movarounnahrdan Boburning taklifi bilan kelayotgan ilmu san’at ahlini, hunarpeshalarni barcha viloyat hokimlari, barcha qo‘riqchi askarlar va bekat nazoratchilari qo‘shni davlat elchilariga ko‘rsatiladigan izzat-ikrom bilan kutib olib, kuzatib qo‘yishlari ker- ak edi. Yo‘llarda hali qaroqchilar tugatilmagan, tartib o‘rnatilmagan notinch shahar va qishloqlar bor edi. Xondamir va uning hamrohlar- ini bunday joylardan «badraqa» deb ataladigan ikki yuz-uch yuz kishilik qo‘riqchi askarlar o‘tkazib qo‘yishardi. Karvonsaroylarda ham ularni «podshohning xos mehmonlari» deyishib, eng yaxshi xonalarga joylashtirishar, qo‘llaridagi qog‘ozlariga binoan kunda- lik taomlari uchun bepul guruch, go‘sht, yog‘ berishar, tag‘in mayda xarajatlari uchun maxsus ulufa ham to‘lashardi. Charchagan ot- ulovlarini almashtirishlari kerak bo‘lib qolsa, yomchilar boquvdagi ot-ulovlaridan ularga birinchi navbatda berishar edi. Kobuldan De- hligacha bo‘lgan minglab chaqirim yo‘l bo‘yidagi karvonsaroylar va yomlar Boburning harakatlari bilan shunchalik obod va shunchalik yaxshi ishlab turar edi. Xondamir yo‘llarda, bekatlarda Hindistonga borib kelayotgan elchilar, sayyohlarva savdogarlarni ko‘p uchratardi. Bultur Agradan ellik chaqirimcha g‘arbdagi Sekri degan joyda Bobur Rano Sango bilan urushib, Panipatdagidan ham ulkanroq g‘alabaga erishgandan keyin uni astoydil tan olib, elchi yubora boshlagan podshohlar ko‘payib qolgan edi. Xondamir Laxo‘rda uchratgan qizilboshlarning elchisi Shoh Taxmasi I* nomidan g‘alati sovg‘alar olib bormoqda edilar. Bu sovg‘alar orasida oq tuyaning zar uqali kajavasida parvarishlab olib ketilayotgan ikkita go‘zal cherkas qizi ham bor edi. Shoh Taxmasi bu 447 qizlarni Boburning haramiga atab yuborgan edi. Xondamir Dehlidan shimolroqdagi bir bekatda samarqandlik va toshkentlik elchilarni ham uchratdi. Sekridagi g‘alabaning shuhrati atrof mamlakatlarga yoyilganidan keyin Bobur Hindistonda tuzgan yangi davlatni un- ing ashaddiy dushmanlari bo‘lgan shayboniyzo-dalar ham tan olgan edilar. Hozir Samarqand taxtida o‘ltirgan Ko‘chkinchixonning elchisi Boburga Samarqandning soyaki mayizlaridan, Konibodomning sub- honi o‘riklaridan, Buxoroning o‘tkir maylaridan, Movarounnahrning boshqa noyob ne’matlaridan yetti tuyaga sovg‘a-salom yuklab, yoniga ikki yuzta yaxshi otni ham tortiq qilib qo‘shib keltirgan edi. Bobur bu elchini o‘zining Jamna bo‘yida qurdirgan yangi Hasht Bihisht bog‘ida xonlar o‘tiradigan oq kigiz ustiga o‘tqazib, kamoli ehtirom bilan qabul qilgan edi. Boburning qabulidan va sovg‘a-salomlaridan mamnun bo‘lib qaytayotgan xon elchisi Xondamirga maqtandi: – E, mavlono, biz Hindistonda ko‘rgan xirmon-xirmon oltinlarni hali hech kim ko‘rmagandir. Bobur mirzo quyma oltindan qilingan taxtda o‘ltiribdir. Taxtning pastiga katta gilam to‘shalgan ekan. Viloy- at hokimlari har yili beradigan oltinlarini shu gilamning ustiga keltir- ib to‘kdilar. Birpasda oltindan katta xirmon ko‘tarildi. Bobur shayboniyzodalarning oltinga suq odamlar ekanini bilgani uchun elchining ko‘zi oldida ataylab shunday xirmon ko‘targanini Xondamir ich-ichidan sezib kuldi: – Janob elchi bu xirmondan kapsan olmadilarmi? – Podshoh bizga qimmatbaho sarupolar kiydirdi. Gilam ustidagi oltindan hazrat Ko‘chkinchixonga atab sovg‘a berildi. Oltin tangalarni sanab ham o‘ltirmadilar. Ikki yuz ellik misqolni bir kumush tosh bilan tortib berdilar – qo‘ydilar. – Ikki orada biron shartnoma tuzildimi? – Ha, bemalol bordi-keldi qiladigan bo‘ldik. Savdo-sotiq tiklandi. Aloqalar ilgarigidan yaxshiroq ravnaq topg‘usidir. Biz bulardan ipak, ziravor olurmiz. Bularga ho‘lu quruq mevalar, ot-ulovlar soturmiz... Yo‘li uzoq bo‘lsa ham korvonlarimiz ishtiyoq bilan kelib ketadi. Chun - ki Bobur mirzo butun qalamravida tamg‘a* solig‘ini bekor qilmishlar. O‘zbek, turkman, tojik, hind, arab, ajam, fors – qo‘yingki, hamma bani bashar* bu og‘ir soliqdan xalos bo‘lib, daromadlari oshibdi. Hunar- mandu savdogarlar ham shunisidan juda mamnun. Faqat Bobur pod- shoning bir amri bizga ma’qul kelmadi. – Qaysi amri? – qiziqib so‘radi Xondamir. 448 – Butun mamlakatida may ichish man etilmishdir. Bobur mirzon- ing o‘zi ham «minba’d ichmaymen», deb butun el oldida tavba qilibdir- lar. Bazmlari ichkiliksiz... muzdakkina! Ko‘chkinchixonning elchisini ko‘ngilsizlantirgan bu yangilik Xondamirning ruhini ko‘tardi. Husayn Boyqaroni va uning o‘g‘illarini ichkilik balosi qay darajada xarob qil- gani hali mavlononing esidan chiqqan emas edi. Bundan to‘qqiz yil- cha burun Bobur Hirotga ikkinchi marta borganda Xondamir uning ham mayxo‘rlikka ruju qila boshlaganini ko‘rgan, «Nahotki, bu nodir siymo ham boshqa ko‘p temuriylar singari iste’dodini ichkilikka boy bersa!» deb tashvishlangan edi. Elchining hikoyasi uning mana shu tashvishini tarqatib yubordi. Xondamir bu uzoq va mashaqqatli safarga Boburni orqa qilib chiqqan edi. Yoshi ellikdan oshayotgan olim bu uzoq yurtlardan Hi- rotga sog‘-salomat qayta oladimi, yo‘qmi, hali o‘zi uchun qorong‘i edi. U Bobur tufayli mana shu qorong‘ilikni bo‘yniga olib kelmoqda edi. Endi yo‘llarda Boburning irodasi va aql-zakovatidan dalolat be- radigan nimaiki uchra-sa, hammasi mavlononing qalbidagi mash’um qorong‘ilikni quvayotganday bo‘lar va yorug‘ bir istiqbolga ishonch uyg‘otar edi. Xondamir Agraga kelib kirganda daryo bo‘yiga qurilgan Hasht Bihisht va Zarafshon bog‘larini, marmarlariga chiroyli gullar solib ishlangan tosh imoratlarni, tomlari maysalar bilan bezangan tilla- kori tolorlarni*, chaman-chaman gullari ko‘zni qamashtiradigan gulzorlarni ko‘rdi. Bu ulug‘vor go‘zalliklar mavlononing kela-kel- guncha ko‘rgan va eshitganlariga qo‘shildi-yu, u Boburni avval- gidan boshqacha favqulodda qudratli bir qiyofaga kiritib tasavvur eta boshladi... * * * Lekin Bobur so‘nggi yillarda ko‘p kasal bo‘lib, juda ozib ketgan, jussasi xiyla kichrayib qolgan edi. Xondamir uning o‘zini qanchalik oldirib qo‘yganini Sekri tog‘iga sayrga chiqqanlarida oftob yorug‘ida juda aniq ko‘rdi. Bobur Sekri tog‘ining mo ‘ ’jazligi va tekis joyga tush- ganligi O‘shdagi Buratog‘ni eslatishi haqida gapirar, tog‘ etagidagi ko‘l ichiga qurilayotgan toshsupani qo‘li bilan ko‘rsatar, pastda qulf urib o‘sgan yam-yashil bog‘ va daraxtlar orasidan ko‘rinib turgan yangi imoratlar qanday barpo bo‘lganini hikoya qilardi. Xondamir esa uning suyagi bo‘rtib qolgan ozg‘in yuziga, ko‘z atroflari va pesho - 449 nasidagi qavat-qavat ajinlariga, uyqusizlikdan ichiga botib ketgan qovoqlariga qarab, ich-ichidan unga kuyunar edi. Tog‘dan ko‘l tomonga tushib borayotganlarida Bobur Xondamirn- ing bu kuyunishini sezganday bo‘lib: – Mening taqdirim g‘alati, mavlono, – dedi. – Atrofimni obod qil - ganim sari o‘zim so‘lib bormoqdaman. – Unchalik emasu... har qalay, o‘zingizga ham ko‘proq g‘amxo‘rlik qilishingiz zarurmikin? – Zarurlikka zarur. Lekin mamlakat qanchalik ulkan bo‘lsa, uni idora etish shunchalik qiyinlashar ekan. Men zo‘r bir davlat tuz- ish maqsadini zimmamga olganimda buning qanchalik mushkul ekanini tasavvur qilmagan ekanmen. Tunu kun mehnat, tashvish, o‘ olov... Xuddi harakatdagi vulqonlar orasiga tushib qolgandekmen. Ko‘zlagan maqsadim amalga oshguncha umrim yetgaymi, yo‘qmi, bilmaymen. – Niyatni butun qilmoq kerak, hazratim. Siz hali yigit yoshidasiz, alhol qirq olti yoshdasiz. – Ammo Hindga kelganimdan beri har yili besh-o‘n yillik umrim sarf bo‘lgandek tuyulur. Isitma, uyqusizlik... Xondamir Boburning Hindistonga kelib tuzgan yangi devonini bugun ertalab o‘qigan edi. Shu devondagi bir ruboiy hozir uning esiga tushdi: Jismimda isitma kunda mahkam bo‘ladur, Ko‘zdin uchadur uyqu chu oqshom bo‘ladur. Har ikkalasi g‘amim bila sabrimdek, Borg‘on sari bu ortadur, ul kam bo‘ladur. Boburning uyqusiz tunlardan kirtaygan ko‘zlari sal shamol tegsa yoshlanadigan bo‘lib qolgan edi. – Tabiblar uyqusizlikning davosini bilar edilar-ku? – Hirotlikxos tabibimiz Yusufiy muolaja qilib ko‘rdi. Bo‘lmadi. «Sizga orom kerak» deydir. «Davlat tashvishlarini unuting», deydir. «Kechalari she’r yozmang», deydir. Ammo... davlat tepasida o‘ltirib, uning tashvishini qanday unutish mumkin? Faqat she’r yozganda, ijod qilganda bu tashvish xayolimdan ko‘tariladir. Lekin Agrada bo‘lsam ijodga ham fursat topolmasmen. Kechasi ham, kunduzi ham davlat tashvishi... Bezor bo‘lib, mana shu Sekriga chiqib keldim. Ijod uchun bu yer tinchroq... Anchadan beri masnaviy yozmoqdamen. Sanasam, bir kecha-kunduzda ellik bayt masnaviy bitibmen. 450 Bobur xastaligi ustiga ko‘p ishlab o‘zini juda toliqtirib qo‘yganini, uyqusizlikning bir sababi shu ekanini, tabib kechalari she’r yoz- ishni man qilishi to‘g‘riligini Xondamir sezib borardi-yu, lekin buni aytishga andisha qilardi. Tabiatan orom nimaligini bilmaydigan Bobur o‘zini ayamay ishlab o‘rganib qolgan edi, u bir kunda shun- cha she’r yozganidan mamnun bo‘lib yurganda uni bu mamnuniyat- dan ham mahrum qiladigan nasihat gap aytish mavlonoga o‘rinsiz tuyuldi. – Ishqilib, xudo sizga quvvat bersin, – deb qo‘ya qoldi. Bobur ma- vzuni yangilagisi kelib: – Mavlono, «Habib us-siyar*»ni necha yil yozgansiz?– dedi. – O‘n bir yil. Lekin hali xatm qilgan emasmen. Xotirjamlik bo‘lganda Hirotda xatm qilmoqchi edim. Lekin yigirma yildan beri sunniyparastlar bilan shiaparastlar Hirotni bir- birlaridan tortib olib, goh o‘tga urdilar, goh suvga... – Ho‘ o‘shanda... Unsiyaning minorasida turib so‘zlashganimizda «Hirotning tole quyoshi botib ketmasmikin? – deb iztirob chekkan edingiz. Shu iztiroblar bari o‘rinli ekan-da. – Hirotda tole ketganda Samarqand bizga quchoq ochib tursa ekan! Shia-sunniy adovati Movarounnahr bilan Xurosonu Eronning madaniy aloqalarini uzib tashladi. Bu aloqalardan qancha avlodlar bahra olgan edi, qancha iste’dodlar kamol topgan edi. Johil sultonlar Movarounnahrni biqiq muhitga solib qo‘yib, xurofot bilan bid’atga yem qilmoqdalar. Samarqanddan kelgan bir olim yig‘laguday bo‘lib aytib berdi. Obirahmat bo‘yidagi uch oshiyonlik Ulug‘bek rasadxo- nasi vayron bo‘lmishdir. Shahar hokimining parvoyiga kelmas emish. Johillar nurab yotgan rasadxonaning g‘ishtlarini olib ketib, o‘z hovli- lariga ishlatmoqda emishlar. – Biz o‘zga yurtga kelib imoratlar qurganda ular o‘z yurtimizd- agi obidalarni buzmoqdalar! Charxning bundan achchiq kinoyasi bo‘lurmi, mavlono? Shuni o‘ylasam, o‘z yerimizni qo‘yib, Hindga ko‘ngil berganim menga xuddi oqibatsizlikdek ko‘rinadir! – Biroq falakning gardishi shuni taqozo qilsa, odam iloj topol- mas ekan-da. Mana, men ham sizdan ibrat olib, Hindga keldim-ku! Muarrix bo‘lganligim uchun tarixiy zarurat bizdan zo‘r bo‘lishini ko‘p sezmishmen. Bobur Xondamirning so‘nggi gapiga qiziqib, otini uning otiga ya- qin yurgiza boshladi. 451 – Darhaqiqat, tarix alohida shaxslar irodasiga bo‘ysunmas ekan, – dedi Bobur. – Oyog‘ingiz tagidagi tog‘ pastga qarab ko‘chsa, siz yuksakka qanchalik intilmang, tog‘ ko‘chkisi bilan birga pastga qu- lab ketar ekansiz. Endi o‘ylab ko‘rsam, Movarounnahrdagi ko‘chkilar meni xuddi shu ko‘yga solgan ekan. Biroq siz qadam qo‘ygan tog‘ ichdan ko‘tarilib o‘sib borsa, ko‘zlagan yuksakligingizga qanday ko‘tarilganingizni o‘zingiz sezmay qolur ekansiz. Hindiston menga ichdan ko‘tarilib o‘sib boruvchi tog‘dek tuyuladir, mavlono. Shuning uchun Samarqandu Andijonda qilolmagan ishlarimni bu yerda qilish umididamen! – Mening nazarimda ham endigi yuksalish asri Hindga ko‘chganga o‘xshaydir. Jaholat quvgan juda ko‘p ilmu san’at ahli sizdan panoh istab Hindga kelishlari bejiz emasdir. Chunki falakn - ing gardishi o‘zgardi. Axir bir vaqtlar Xurosonu Movarounnahr ham ichdan ko‘tarilib o‘sib boruvchi tog‘dek yuksalgan emasmi- di? Xorazmda – Beruniy, Buxoroda – Ibn Sino, Tusda – Firdavsiy, Bolasug‘unda – Yusuf Xos Hojib– bular hammasi bir- biriga asr- dosh. Shuncha zo‘r siymolar chiqqan asr – bizning ulug‘ bir yuksal- ish asrimiz edi. Chingizxonning ko‘chmanchi o‘rdalari bosib keldi- yu, madaniy taraqqiyotimiz iplarini bir necha asrga uzib tashladi. Ulug‘bek davrida Samarqandda, Navoiy davrida Hirotda juda ko‘p madaniy daholar yana uyg‘ondi. Yangi yuksalishlar asri boshlandi. Lekin kajraftor falak buni ham bizga ko‘p ko‘rdi! Yana chingiziy sultonlar madaniy taraqqiyot iplarini uzib, chalkashtirib yubordi- lar... Faqir Hirotda topolmay yurgan kalavaning uchini shu yerda topgandek yengil tortmoqdamen. Musofirlik juda og‘ir bo‘lsa ham, lekin bashariyat yashab turgan shu keng olamda yangi daholari uyg‘ongan, ilmu san’atga astoydil yo‘l ochilgan Hindning borligi qalblarga quvvat beradir... Men endi «Habib us- siyar»ning so‘nggi tahririni shu yerda, qanotingiz ostida tugallash umididamen. – Bajonidil!.. Bizdan neki ko‘mak zarur bo‘lsa tortinmay ayting. – Faqir Hazrat Mir Alisherning kutubxonalarida ko‘p yil ish- ladim. Husayn Boyqaro hazratlarining kutubxonalaridagi nodir qo‘lyozmalardan ham ko‘p foydalandim... Endi... bu kutubxonalar Hi- rotda qoldi. Xondamir Boburning ham ellik kishi ishlaydigan ulkan kutubxo- nasi borligini bilar, Hirotdan topilmaydigan nodir manbalar bu ye- rdan topilishi mumkinligiga ishonar edi. Biroq podshohning xos ku- 452 tubxonasiga ancha-muncha odam yo‘lay olmaydi. Xondamir shuni o‘ylab, gapining davomini aytishga iymandi. – Siz bizni deb shuncha joydan kelibsizu biz kutubxonamizni sizdan ayagaymizmi, mavlono? – dedi Bobur uning iymanish sababini sezib. – Abdulla kitobdorga buyurgaymen, sizga neki asar zarur bo‘lsa topib bergay. Kutubxonada hindistoniy kitoblar ham ko‘p. Abdulla kitobdorning ixtiyorida sanskritni yaxshi biladigan tarjimon olimlar bor. Shulardan bir-ikkitasini sizning ixtiyoringizga berurmen, neki xizmatingiz bo‘lsa ado eturlar. – Toabad minnatdormen, hazratim! Gustoxlik sanalmasa, yana bir erkaligim bor... – Marhamat, mavlono. – Hirotda o‘zingiz yozgan sarguzashtlaringizdan parcha o‘qib bergan edingiz. Meni maftun etgan edi. Agar shu asaringizning tayy- or qismlari bo‘lsa, men uchun... eng aziz, eng nodir manba bo‘lur edi. Chunki siz boshdan kechirib, tadqiq etgan tarixiy voqealarni boshqa hech kim shunday yaxshi tadqiq etgan emas... Bobur otining chimirilgan quloqlariga tikilib bir oz jim bordi. U ikki yildan beri «Boburnoma»ni boshidan qaytib ko‘chirib, yaxlit bir asar holiga keltirmoqda edi. Bultur yoz issiqlari tugab, yomg‘ir fasli boshlanganda juda qattiq shamol ko‘tarilgan. Bobur chodirda ish- lab o‘ltirganda yomg‘ir aralash kelgan dovul uning chodirini yiqitib, qo‘lyozmalarning o‘nlab varaqlarini uchirib ketgan edi. Butun-butun boblarni yomg‘ir-dovul halok qilgan edi. Ularni tiklash uchun haliga- cha yaxlit bir vaqt topilmas edi. Qo‘lyozmani shu ahvolda Xondamirga bersa to‘g‘ri bo‘larmikin? – Men o‘ylab ko‘ray, mavlono. Bu orada ular Sekri tog‘ining etagidagi buloqqa yaqinlashdilar. Atrofi orasta qilib qo‘yilgan suvi muzday buloq Boburning yaxshi ko‘rgan joylaridan biri edi. Shu yerda Xondamir ikkovlari otdan tush- dilar. Tiniq mavjlarga toza qumlar qo‘shilib qaynab chiqayotgan buloq sokin gulzorlarni oralab, shildirab oqmoqda edi. – Atrof shunday sokin, – dedi Xondamir. – Ko‘l bo‘yida qurilish- lar... Bundan ikki yil burun shu Sekrida Rano Sango bilan dahshatli janglar bo‘lganini tasavvur etish mushkul. Mana shu atroflarda bo‘lib o‘tgan qirg‘inning eng tahlikali damlari Boburning tasavvurida qay- tadan gavdalandi. O‘shanda u naq o‘limni bo‘yniga olib qo‘ygan edi. 453 Zahar asorati hali ketmagan. Bobur asta-sekin darmonga kirib, sog‘lig‘ini tiklayotgan kunlarda navbatdagi hayot-mamot kurashi boshlandi. Bu gal eng jangovar rajput qo‘shinlarining sarkardasi Rano Sangram Sing to‘qson ming qo‘shin to‘plab, Boburga qarshi jangga otlandi. Holbuki Bobur Kobulda ekanida Rano Sangram bir necha marta elchilar yuborib, uni Hindistonga taklif qilgan va Ibrohim Lodiga qar- shi kurashga chorlagan edi. Rano Sangram o‘g‘li Bikramaditni oraga qo‘yib tuzgan shartnomada «agar Bobur hazratlari bizni Ibrohim Lodi zulmidan xalos qilsalar, uni oliy hukmdorimiz deb tan olurmiz» deyilgan joyi ham bor edi. Ehtimol, u paytda Rano Sangram Boburni «Hindis-ton issiqlariga bardosh berolmas, oladiganini olib qaytib ketsa, mamlakat o‘zimizga qolar», deb o‘ylagandir. Ammo Bobur Hindistonda mahkam o‘rnashib, ikki yildan buyon katta qurilishlar qilayotgani va ulkan bog‘lar, tosh- hovuzlar, qasrlar bunyod etayotgani Rano Sangramning avvalgi umi- dini puchga chiqardi. Surishtirib qarasa, Boburning qo‘shini hali ham o‘n besh mingdan ortiq emas. Rano Sangram esa barcha rajput roa va ranolari bilan til biriktirib, bundan olti barobar ortiq qo‘shin to‘pladi. Yana Ibrohim Lodining ukasi Mahmud Lodi ham yigirma ming suvoriy bilan unga yordamga keldi. Rano Sangram mingdan ortiq jangovar filni oldinga chiqarib, yo‘lida uchragan to‘siqlarni parchalab, yanchib, Bobur tomonga bostirib kela boshladi. Ichkarida fitna, xiyonat. Bobur laxo‘rlik Olamxonni ikki ming qo‘shin bilan Gvalior himoyasiga yubor- gan edi, u odam yo‘lini bexatar tomonga burib, askari bilan Panjobga qochdi. Hasanxon degan yana bir afg‘on sarkardasi olti yuz navkari bi- lan Bobur qarorgohidan yashiriqcha chiqib, tunda dushmanga borib qo‘shildi. Shuning ustiga Muhammad Sharif degan munajjim: «Mirrix g‘arb tomonidadir, osmondagi yulduzlar bizning mag‘lubiyatimizdan darak bermoqda», deb ovoza tarqatdi. Beku navkarlarni vahima bosganini sezgan Bobur Sekri ko‘li yaqinidagi qarorgohga besh yuzdan ortiq odamlarini yig‘di. Doshqozonlarda palov pishmoqda. Dasturxonlarga noz-ne’matlar, oltin-kumush suro- hiylar qo‘yilgan. Soqiylar xumlarda kuch yig‘ib yotgan maylardan ko‘zachalarini to‘ldirib olishmoqda. Ulardan biri ikkinchisiga shivir- lab deydi: – Ertaga yana qirg‘in urush bo‘larmish. Shunday paytda ichkulik bazmi ko‘ngillariga qanday sig‘arkin? 454 Ikkinchi soqiy e’tiroz qiladi: – Ichkulik odamni botir qilgay, g‘am-g‘ussani unutdirgay! Xumda xosiyat ko‘p. Ba’zi beklar ham: «Jangchilarning kayfiyatini may bilan ko‘tarmoq kerak!» deb, bazmning tezroq boshlanishini sabrsizlik bi- lan kutmoqda edilar. Hatto shahzodalardan Humoyun bilan Askariy ham xatarli urush oldidan to‘yib kayf qilish umidida edilar. Bobur o‘g‘illarining otadan ibrat olib allaqachon may ichishga o‘tganlarini hozir yana bir og‘rinib his qildi-yu, ko‘pdan beri ko‘ngliga tukkan niyat- ini shu qirg‘inbarot arafasida amalga oshirmasa bo‘lmasligini o‘yladi. U savdarlarga buyurib ziyofat bo‘ladigan joydan nariroqqa kattagina chuqur qazdirdi. Chuqur yaqiniga sandiqday-sandiqday ikkita xarsangtoshni yumalatib keltirib o‘rnattirdi. Beku navkar- lar uning nima qilmoqchiligini tushunolmay hayron edilar. Bobur oltin-kumush surohiylarga may qo‘yishni buyurdi. Lekin dasturxon yoniga hech kimni taklif qilmadi. O‘zi ham may to‘la oltin surohiy bilan haligi chuqur yaqinida tikka turibdi. Beklardan biri yonidagi o‘rtog‘iga: – Bugun tik turib ichgaymiz, chamasi? – deb shivirladi. Bobur hamma eshitadigan jarangdor tovush bilan: – Janob beklar! Yigitlar! – deb gap boshladi.– Taklif bo‘ldiki, jangchilarga may ichiraylik, toki dadil bo‘lib maydonga kirsinlar. Ammo boshimizdan o‘tgan, bilurmizki, may dadilligi – aldamchidir. Mast odam jangda ajal paymonasidan qanday ichganini bilmay qolur. Najot qayda? Ertangi jang biz ko‘rgan qirg‘inlarning eng mushkuliyu eng murakkabi bo‘lg‘usidir. Biz sepoyalar yasadik, arobalarni zanjir- lar bilan bog‘ladik, g‘alabaning barcha rejalarini tuzdik. Endi bu re- jalarni eng nozik nuqtalarigacha bexato amalga oshirmasak mag‘lub bo‘lgaymiz. Jangda nihoyatda hushyor bo‘lmog‘imiz kerak. Najot mastlikda emas, hushyorlikdadir! May ichib ko‘p gunohlar qildik. Endi men hayot- mamotjangiga halqumimni poklab kirmoqchimen... Bir o‘lim har vaqt boshimizda bor. Agar ertaga kunim bitsa, bu foniy dunyodan boqiy dunyoga may mastligi bilan emas, imon pokligiyu tan halolligi bilan ketmoqchimen! Bobur o‘sha damda chindan ham bir o‘limni zimmasiga olib, beku navkarlari bilan vidolashayotgan odamday hayajonlanib gapirgan edi. Bu ko‘pchilikka juda qattiq ta’sir qildi. Bir lahzalik og‘ir jimlikdan so‘ng, Bobur shu bugun bitgan masnaviy she’ridan to‘rt satrini yod- dan aytdi: |