O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

 Organizmlerdin’ duz sostavı jasag’an h’a’m payda bolg’an ortalıg’ına xarakterli usas 

boladı. 

  Organizmnin’ 2 ta’repinin’ qatlamında ushırasıwshı ion kontsentratsiyasın ten’lestiriwshi 

fiziko-ximiyalıq protsessler intensiv tu’rde bolsa, organizmnin’ ion sostavı    sırtqı ortalıqtan 

ku’shli parıqlanadı. Qag’ıyda boyınsha ten’iz organizmleri sırtqı ortalıqqa qarag’anda 2-3 ma’rte 

kaliyge bay, al Na, Mg h’a’m SO

4     

sulfatqa jarlılaw. Organizmlerde duzdın’ almasıwı jasag’an 

ortalıqtın’ duzlılıg’ına baylanıslı boladı. Su’yekli balıqlarda  Na

+

ionın uslawı yamasa shıg’arıwı 

sag’aqtag’ı Keys-vilmerov kletkalarının’ iskerligine baylanıslı. Ten’iz balıqlarında bul kletkalar 

artıq duzdı shıg’arıw jumısın atqaradı, al dushshı suwdag’ılarda sırtqı ortalıqtan ionlardı uslaw-

alıw jumısın atqaradı. Estuarlı evrigalin balıq Fudulus  heteroclitus u’stinde  o’tkerilgen 

baqlawg’a qarag’anda sag’aq apparatındag’ı keys-vilmer kletkaları ten’iz suwlarında Na

+

 ionın 

bo’lip shıg’aradı, al dushshı suwg’a o’tkennen keyin ol qarama-qarsı funktsiyasın atqara 

baslaydı, yag’nıy duzdı qabıllaydı. Bunday keys-vilmer kletkasının’ funktsiyasının’ o’zgeriwi 

ten’izden nerest ushın dushshı suwg’a ketiwshi o’tkinshi balıqlarda da bayqaladı. 

Ha’r qıylı duzlı jag’daylarda tiri qalıwı 

 Ha’r qıylı duzlı ortalıqlarda gidrobiontlardın’ tirishilik etiw uqıplılıg’ı jasaw ortalıg’ına 

h’a’m bir qatar faktorlarg’a baylanıslı boladı. Mıs: 1 tu’rdin’ osobları duzlılaw ortalıqta jasasa ol 

dushshı ortalıqta jasawshı osoblarg’a qarag’anda o’zgermeli duzlı ortalıqqa jaqsı iykemlesken 

boladı. Duzdın’ o’zgeriwshen’ligine, jası o’sken sayın shıdamlılıg’ı artadı. Mıs: U’lken mizidler 

Mesomysis Rowalewskyi  duzlılıqtın’ 0 den 10 ‰ artıwına shıday aladı, al olardın’ jasları tek 

7,5‰ ge shıday aladı. (Kartevich 1955). Gidrobiontlardın’ duzlılıqqa shıdamlılıg’ı, duzlılıqtın’ 

a’sten o’zgeriwine de baylanıslı artadı. Ten’izde jasawshı formaları duzlılıqtın’ 5-8‰ den tu’sip 

ketiwine shıday almaydı, al dushshı suw organizmleri 5-8 ‰ den artıp ketiwine shıday almaydı. 

(Xlebovich 1974). Organizmlerdin’ 1 suw saqlag’ıshdan 2- suw saqlag’ıshqa o’tiwi tek g’ana 

osmos basımının’ ayırmashılıg’ına baylanıslı bolıp qoymastan ondag’ı ionnın’ sostavına da 

baylanıslı boladı. 

 

Ha’r qıylı duzlı suwlarda ushırasatug’ın organizmler 

 Ten’iz, duzlı, duzlıraq h’a’m dushshı suw organizmleri o’zine ta’n o’zgesheliklerine iye. 

Suwdag’ı duzdın’ mug’darı gidrobiontlardın’ o’siw tempine h’a’m na’sil beriwshiligine ta’sir 

etedi. G.S.Karzinkin h’a’m İ.A. Shekonovlardın’ ko’rsetiwi boyınsha suwdag’ı fosfordın’ 

kontsentratsiyası 10 mg/l artsa, jas osetrdın’ Acipensez guldenstadti Brandt o’siw tezligide 

artadı. Biraq fofordın’ kontsentratsiyası ja’ne arttırılsa o’siw tezligi artpaytug’ınlıg’ı belgili 

boldı. Balıq ikrasının’ normal rawajlanıwı ushın suwdag’ı temir duzlarının’ belgili 

kontsentratsiyada bolıwı kerek. (Yu.İ.Cheprakovoy 1960). Suwda temir duzının’ (%3CL 

3

) 

---

kontsentratsiyası 10,3 mg/l, bolg’anda okunnın’ barlıq uwıldırıg’ı o’lgen. Al temir duzının’ 

kontsentratsiyası 3,94 h’a’m 1,92 mg/l bolg’anda ikradan shıg’ıw waqtınnan erte boldı. Ayrım 

jag’daylarda ten’iz organizmleri dushshı suwg’a jasawg’a o’tkende, olardın’ kishireygenligi 

bayqaldı. Dushshı suw organizmleri suwdın’ 3-5‰ duzlılıg’ında san mug’darı ku’shli 

rawajlang’anlıg’ı anıqlandı. Dushshı suwg’a o’tiw menen jasaw ortalıg’ının’ to’menlewi menen 

gidrobiontlardın’ tuwg’ıshlıg’ı to’menlegen. Mıs: duzlı suw gidroidı  Cordylophora Lacustris 

dushshı cuwda genoforasında 3-6 ma’yek bolsa, al duzlı suwda 6-12 boladı. Ten’iz suwınan 

dushshı suwg’a o’tiwge tuwg’ıshlıg’ın to’menletip, al ma’yeginin’ razmeri u’lkeyetug’ınlıg’ı 

bayqaladı. Mıs: krevetkalarda Palaemonetes Varions ten’iz cuwlarında ma’yeginin’ diametri 0,7-

0,8 mm, al dushshı suwda 1,3-1,4 mm ge ten’ boladı. 

Gidrobiontlardın’ dem alıwı 

 Dem alıw bul ken’ ma’nisinde biologiyalıq okisleniw na’tiyjesinde energiyanın’ bosawı, 

bunda okislitel retinde yamasa elektronlardın’ aktseptorı retinde molekulyar kislorod (aerob dem 

alatug’ınlarda) yamasa basqa substratlar (anaerob dem alıwda, ashıw) paydalanılıwı mu’mkin. 

Suw organizmlerinin’ aerob dem alıwı ushın kislorodttı tabıwı, jerdegi organizmlerge qarag’anda 

quramalı h’a’m qıyın. Bir ta’repten suwdag’ı kislorodtın’ kontsentratsiyası, h’awadag’ı g’a 

qarag’anda 1 neshe ma’rtebe to’men, 2-den dem-alıw na’tiyjesinde kemigen O

g’

 nin’ qa’lipine 

keliwi a’sten boladı. (Sebebi suw h’awag’a qarag’anda a’ste aralasadı).   

Gidrobiontlardın’ gaz almasıwg’a iykemlesiwi  

dem alıw betinin’ gazdı o’tkeriwshiligi h’a’m ko’leminin’ u’lkeyiwi 

 Gidrobiontlarda gaz almasıwdın’ tez bolıwı diffuziya zakonına muwapıq, dem alıw 

betinin’ u’lkeyiwi dene jabıwının’ juqarıp, bosawı na’tiyjesinde iske asıwı mu’mkin. 

  Gidrobiontlarda gaz almasıw barlıq dene u’sti menen yamasa arnawlı dem alıw organına 

aylang’an ayrım uchastkaları menen iske asadı. Arnawlı dem alıw organı joq gidrobiontlarda 

dene u’sti salıstırma tu’rde u’lken boladı. Dene u’stin u’lkeytiwi ko’binese jalpayıp, sozılıw 

esabınan h’a’r qıylı o’simshelerdin’ payda bolıwı menen boladı. Mıs: oligoxetler dem alıwı 

qolaysız jag’daylarda, ku’shli sozılıp, juqarıp dem alıw betin u’lkeytedi. Gidra h’a’m aktiniler 

O

g’

 jetkiliksiz waqıtta ambulakrial ayaqshaların sozadı. Gazlardın’ diffuziyalanıw tezligi tek 

g’ana dem alıw betinin’ u’lkeyiwi menen anıqlanbastan, al dene qatlamının’ qalın’lıg’ına da 

baylanıslı boladı. Sag’aq h’a’m o’kpelerdin’ sırtqı qatlamı h’a’m basqada arnawlı organlardın’ 

sırtqı qatlamı (jabıwı) juqa boladı. Egerde arnawlı dem alıw organı joq bolsa, onda denenin’ 

barlıq qatlamı juqaradı. 

 

Erigen kislorodtı paydalanıwg’a iykemlesiw  

gaz ta’rizli kislorodttan paydalanıwg’a iykemlesiw 

---