O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi f. I. Xaydarov n. I. Xalilova

Spinoza
(1632-1677) ongni katta ko’lamga ega 
materiyadan sira qolishmaydigan voqelik, ya'ni yaqqol narsa deb, tushuntirdi. U 
determinizm
(lotincha demmerminara - belgilayman) tamoyilining, ya'ni tabiat, 
jamiyat hodisalarining, shu jumladan psixik hodisalarning ob'ektiv sabablar bilan 
belgilanligi haqidagi ta'limot targ’ibotchisi edi. 
XVII asrdagi yirik nemis mutafakkiri 
Leybnis
(1646-1716) ning ta'limoti 
matematika, jumladan, integral va differensial hisoblar kashf etilishiga ta'sir etgan 
edi. Psixika hayot manzarasi arifmetik yig’indi tariqasida emas, balki integral 
tarzda namoyon bo’ladi. Leybnis tasavvurlarning uzluksiz chegaralanishi 
g’oyasiga tayangan holda persepsiya (bevosita ongsiz idrok)ni appersepsiyalar di 
qqat va xotirani o’z ichiga olgan anglangan idroklardan farqlagan edi. Leybnis 
psixologiyaga psixikaning faolligi tabiati va uzluksiz rivojlanishi hamda 
psixikaning onglilik va ongsizlik ko’rinishlari o’rtasidagi murakkab nisbat 
haqidagi g’oyani olib kirdi. 
XVII asrda emperizm va sensualizmni tajriba va his etiladigan bilimning 
"sof" aql-idrokdan afzalligi haqidagi ta'limotning, ya'ni aqlda hech qanday tug’ma 
g’oyalar va tamoyillar bo’lishi mumkin emasligi haqidagi ta'limotning oldingi 
marraga ko’tarilishiga olib keldi. Bu ta'limotni ingliz faylasufi va pedagogi 
Jon 
Lokk
(1632-1704) astoydil himoya qilib chiqqan edi. Uni empirik psixologiyaning 
asoschisi deb, hisoblash qabul qilingan. Barcha bilimlarning tajribadan kelib 
chiqishi haqidagi ta'limoti psixologiya uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan. 
Chunki u ruhiy hayotning aniq faktlari oddiy hodisalardan murakkab hodisalarga 
o’tish yo’llari puxta o’rganilishini taqazo etadi. J. Lokkning fikricha, tajribaning 
ikkita manbai mavjud bo’lib, biri tashqi sezgi a'zolarining faoliyati (tashqi tajriba) 
va ikkinchisi o’zining xususiy miyani idrok etuvchi aqlning ichki faoliyati (ichki 
tajriba) dir. Kishi hech qanday g’oyalarga ega bo’lmagan holda dunyoga keladi. 
Uning ruhi - "toza taxta" bo’lib, keyinchalik unga tajriba yozuvlari bitiladi. Tajriba 
oddiy va murakkab g’oyalardan tarkib topadi. Bu g’oyalar yo sezgilardan, yo ichki 

---

12 
idrok (refleksiya) lardan hosil bo’ladi. Ikkinchi holatda ong real narsalarga emas, 
balki o’z xususiy mahsuliga yo’naltirilib, o’zi bilan o’zi bo’lib qoladi. J.Lokkning 
refleksiya ta'limoti kishi psixologik faktlarni interospektiv tarzda bilib oladi degan 
taxminga asoslangan edi. Bu bilan yana dualizm ta'limoti ilgari suriladi. Ong va 
tashqi olamni prinsipial jihatdan turlicha usullar yordamida bilish mumkinligi 
jihatidan ham ular bir-biriga qarama-qarshi qo’yilar edi.
J.Lokkning tashqi va ichki tajriba to’g’risidagi ta'limoti ikki xil xarakterga 
ega ekanligi ham materialistik ham idealistik ta'limotlarning taraqqiyotiga turtki 
bo’ldi. Materialistlar