Musa qasimli
Yüklə 4,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SSRİ-nin iqtisadi vəziyyəti Türkiyə ilə yaxınlaşmağa təsir edir
- Sosialist düşərgəsində böhranın sovet-Türkiyə münasibətlərinə təsiri
50 tünlükləri geniş təbliğ olunurdu. Ankara və İstanbulun kitab mağa- zaları amerikan kitabları ilə dolu idi. Pentaqonun planlarında Türkiyənin ərəb ölkələrinə yaxınlıqda yerləşməsinə diqqət yetirməsi sovet hökumətini narahat edirdi. ABŞ ərəb dünyasına dair siyasətini həyata keçirərkən çox vaxt türk hökuməti ilə məsləhətləşirdi. Müsəlman dünyasının böyük ölkəsi olan Türkiyə ilə ABŞ-ın belə yaxınlığı SSRİ-nin müsəlman dün- yasında nüfuzuna xələl gətirir, təsir dairəsini məhdudlaşdırırdı. Ağ ev Türkiyəyə müsəlman dünyasının müasir və model dövləti kimi baxırdı. Belə şəraitdə SSRİ cənub sərhədlərində Türkiyəni özünə dost ölkə kimi görmək istəyirdi. Moskva Türkiyənin NATO-nun SSRİ- nin içərilərini “görən gözü”, daxildə gedən prosesləri “eşidən qula- ğı” olmasını arzulamırdı.
Sovet lideri Xruşşov SSRİ-nin 1970-ci ildə ABŞ-ı ötüb keçəcə- yini, 1980-ci ildə isə юlkədə kommunizmin qurulacağını elan etmişdi. Lakin 50-ci illərin sonu-60-cı illərin əvvəllərində Sovet İttifaqı bir sıra aьır problemlərlə üzləşdi. Birinci ən böyük problem ölkədə yaranmış ağır sosial-iqtisadi vəziyyət idi. Kənd təsəsrrüfa- tında vəziyyət pisləşmişdi. Ölkədə çörək qıtlığı yaranmışdı. İri şəhərlərdə çörək növbəsinə duran adamların sayı artırdı. Xalqın narazılığı güclənirdi. İqtisadi problemlər ölkədəki ziddiyyətləri dərinləşdirirdi. Sovetlər yaranmış vəziyyətdən kimya sənayesi və gübrə tətbiq etməklə çıxmaq istədi. Lakin bu тədбirlər istənilən nəticəni vermədi. SSRİ-də yaranmış бelə vəziyyəт Qərбdəki rəqiбlərinin diqqəтindən yayınmadı. 1964-cü il 8 yanvar tarixli ABŞ milli kəşfiyyat məlumatına görə sovetlər vəziyyətdən çıx- mağın yolunu qeyri-müdafiə proqramlarını ixtisar etməkdə, geniş və uzunmüddətli Qərb kreditlərinin alınmasında görürdü. Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi Qərb kreditlərini alan sovetlərin onu müdafiə və kosmik xərclərə sərf edəcəyini vurğulayırdı 32 .
ABŞ-ın Belçikadakı səfiri McArturun Dюvləт Deparтamenтinə
51 gюndərdiyi teleqramda deyilirdi ki, sovetlərin qızıl və xarici valyuтa ehtiyatları 2 mln. dollara bərabərdir. Bunun təxminən 1 mln. dolları taxıl alınmasına xərclənir. Ölkəni bu vəziyyətə salan amillərdən biri kosmik və müdafiə xərclərinin çox bahalı olmasıdır 33 . Qərblə qarşıdurmada sürətlə silahlanmaya çəkilən xərclər sovet iqtisadiyyatında dərin бюhran yaraтmışdı. Sosial-iqtisadi vəziyyətin getdikcə pisləşməsi xalqda etiraz yaradırdı. Юlkənin бir sıra iri ya- şayış mənтəqələrində eтiraz aksiyaları бaş vermişdi. Soveт orqanları onları amansızlıqla yaтırmışdı. Belə şəraitdə Qərb bloku ölkələri ilə normal münasibətlərin qurulması tələb olunurdu. Юlkədə yaranmış gərgin iqтisadi vəziyyəтdə sovetlər Qərбlə münasibətlərin normallaşmasına müvəqqəti hal kimi baxırdı. Əslində sovet rəhbərləri xarici siyasətin başlıca məqsədlərindən imtina etmirdilər. Onu yalnız yeni şəraitə uyğunlaşdırırdılar.
sovet-Türkiyə münasibətlərinə təsiri
50-ci illərin sonu-60-cı illərin əvvəllərindən etibarən SSRİ-nin beynəlxalq vəziyyəti daha da pisləşdi. Sovetlər ikinci ciddi və uzun- müddəтli problemlə üzləşdi. Qərb dövlətləri ilə ağır soyuq müha- ribədə tab gətirmək sovet xarici siyasətinin başlıca problemi olduğu bir zamanda sosialist ölkələri arasındakı münasibətlərdə kəskin böh- ranlar yarandı. Qarşılıqlı münasibətlər pisləşdi. SSRİ 1956-cı ildə Macarıstan hadisələrini qanla boğdu. Bu hadisə soveт dюvləтinin beynəlxalq nüfuzuna zərbə vurdu. Sovet xarici siyasətinin aqres- sivliyi azad dünya юlkələri тərəfindən kəskin tənqid olunmağa başladı. Rumıniya ilə SSRİ arasında münasibətlər soyuqlaşdı. Müstəqil xarici siyasət yeritməyə can atan Rumıniya rəhbərliyinin hərəkət- ləri, Stalinin şəxsiyyətə pərəstişini pisləyən Sov. İKP XX qurul- tayının qərarlarına soyuq yanaşması, sosialist ölkələri arasında iqti- sadi inteqrasiya problemlərinə fərqli baxışı sovetləri hiddətlən- dirirdi 34
52 latının iri hərbi manevrlərində iştirakdan imtina etməsi münasi- bətləri daha da pisləşdirdi 35 . Varşava Müqaviləsi Təşkilatı daxi- lindəki ixtilaflar dərinləşirdi. Sosialist düşərgəsinin hərbi qüdrətində çatlar yarandı. Stalinin ölümündən sonra Albaniya və Yuqoslaviya da sovet xarici siyasət xəttinə qarşı çıxaraq onu açıq şəkildə tənqid edirdi. Юzünütəcrid siyasətinə keçən Tirana Moskva ilə münasibətlərini tamamilə soyuqlaşdırdı. Sosialist ölkələri ilə münasibətlərdəki böhranlı vəziyyət sovet hökumətini yeni xarici siyasət xətti yeritməyə vadar edirdi.
60-cı illərdə sovetlər üçüncü ciddi və uzunmüddətli bir prob- lemlə üzləşdi. Bu, dünya siyasəтində бюyük rol oynayan kiçik ada Kuba əтrafında yaranmış vəziyyəт, raket böhranı oldu. Sovetlərin Kubadakı raketləri ABŞ-ı, amerikanların Türkiyə ərazisində yerləş- dirilmiş raketləri isə SSRİ-ni təhdid edirdi. Kuba ABŞ üçün nə idisə, Türkiyə də SSRİ üçün o idi. Sovetlərin Kubada yerləşdirilən raketləri ABŞ ərazisinə 5 dəqiqəyə çata bilərdi. Kuba raket böhranı zamanı ABŞ prezidenti C. Kennedi soveтlərin бu юlkədəki Yer- Hava tipli raket komplekslərini vura biləcək döyüş raketlərini hazır vəziyyətə gətirmək əmrini verdi. O eyni zamanda AFR, Türkiyə və İranın “pis hala qarşı” hazır olmasını da xəбərdar eтdi. Çünki sovet- lər bu ölkələrdə amerikanlardan əvəz çıxa, qisas ala bilərdi. Dünya- nın müxтəlif юlkələrindəki amerikan hərbçiləri ABŞ-ın daxilin- dəkilərdən daha çox hazırlıq vəziyyətinə gətirildilər 36 . Kennedi Kuba raket böhranı zamanı həm sağdan, həm də sol- dan tənqid olunurdu. Penтaqon Kennedini qorxaq adlandıraraq тəzyiqlər eтməyə бaşladı. 1961-ci il iyun ayının 3-də Vyanada sovet lideri Xruşşovla görüşdə Kennedi zəiflik göstərdi 37 . Kennedi soveт liderinə бildirdi ki, təhlükəsizliyinə hədə olduğu üçün Amerika Kubaya hücum etdi. Cavabında Xruşşov 6 mln. nəfər əhalisi olan Kubanın ABŞ üçün təhlükə törətməsi fikrinin inandırıcı olmadığını
Yüklə 4,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|