Mundarija: 1

1.70-jadval
Tuproqning sho‘rlanish darajasi bo‘yicha klassifikatsiyalash.

SHo‘rlanish darajasi	Tuproqdagi tuzlarning miqdori%
	Xlorli sho‘rlanishda		Sulьfatli sho‘rlanishda
	qattiq qoldiq	xlor	Sulьfat	qattiq qoldiq	xlor	Sulьfat
Kuchsiz sho‘rlangan O‘rtacha sho‘rlangan Kuchli sho‘rlangan SHo‘rxok.	0,3-0,5 0,5-1,0 1,0-2,0 >2,0	0,02-0,01 0,04 -0,1 0,1-0,2 >0,2	0,1-0,2 0,3-0,4 0,4-0,6 >0,8	0,5-1,0 1,0-2,0 2,0-3,0 >2,0	<0,02 <0,04 <0,1 0,2	0,3-0,4 0,4-0,5 0,6-0,8 >0,08

SHo‘r tuproqlar tarkibidagi tuzlarni anion va kationlarning o‘zaro nisbatlari bo‘yicha sho‘rlanish tiplariga bo‘linadi.

1.71-jadval
Tuproqning sho‘rlanish tiplari (milli - ekvivalent hisobida).

Anionlar bo‘yicha					Kationlar bo‘yicha
CI SO4	SO4 CI	HCO3 CI*SO4	sho‘rlanish tipii	Na*K Ca*Mg		Ca*Mg Na*K	Mg Ca	sho‘rlanish tipi
>2 1-2 0,2-1 <0,2	<0,5 0,5-1 1-5 >5	- - - -	Xloridli Sulьfat xloridli Xlorid sulьfatli Sulьfatli	>2 1-2 1-2 <1		<0,5 0,5-1 0,5-1 >1	- >1 <1 >1	natriyli Magniy Natriyli Kalьsiy natriyli Kalьsiy natriyli

1.72-jadval
Jahon bo‘yicha sho‘r yerlar maydoni (ming/ga)

Tartib №	Qit’alar	Maydoni
1	SHimoliy Amyerika	17,720
2	Janubiy Amyerika	129,163
3	Afrika	80,538
4	Janubiy va G‘arbiy Osiyo	84,981
5	SHimoliy va Markaziy Osiyo	211,448
6	Avstriya	157,548
7	Evropa	203,105

1.73-jadval
Amyerika Qo‘shma shtatlarida foydalaniladigan sho‘r tuproqlar klassifikatsiyasi, (ES bo‘yicha dsm/m)

№	Tuproqning sho‘rlanish darajasi	Tuproq yeritmasi konsentra-siyasi bo‘yicha	Quruq tuproqning distillangan suv bilan 1:1 nisbatdagi aralashmasi bo‘yicha	Quruq tuproqning distillangan suv bilan		Tuzlarning o‘simliklarga ta’siri
				Engil tarkibli tuproq	Og‘ir tarkibli tuproq
1	SHo‘rlanmagan	<2	<0.6	<0,2	<0,2	Ta’siri sezilmaydi
2	Kam sho‘rlangan	2-4	0,61-1,15	0,2-0,3	0,2-0,4	Ta’siri sezilarli hosildorlik kamayadi
3	O‘rtacha sho‘rlangan	4-8	1,16-2,30	0,4-0,7	0,5-0,9	Ko‘pchilik o‘simliklarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va hosil kamayadi
4	Kuchli sho‘rlangan	8-16	2,31-4,70	0,8-1,5	1,0-1,8	SHo‘rga chidamli ekinlardan qoniqarli hosil olish mumkin
5	Juda kuchli sho‘rlangan	>16	>4,70	>1.5	>1.8	Ayrim sho‘rga chidamli ekinlardan qoniqarli hosil olish mumkin

I bob bo’yicha savollar:
1. SHo‘rxok va sho‘rxoksimon tuproqlarning bir-biridan farqi nimada?
2. SHo‘rxoklarning turlarini morfologik belgilari bo‘yicha farqi.
3. Tuproqning sho‘rlanish darajalarini aniqlashning qanday amaliy ahamiyati bor?
4. O‘zbekistonda sho‘rxok va sho‘rxoksimon tuproqlar qaysi viloyatlarda keng tarqalgan.
5. SHo‘rtob va sho‘rtobli tup-roqlarning suv-fizik xossalari melioratsiya jixatdan qanday?


II BOB. TUZLAR VA ULARNING O‘SIMLIKLARGA TA’SIRI.
O‘SIMLIKLARNING TUZ TA’SIRIGA CHIDAMLILIGI.
2.1 Tuzlarning o‘simliklarga ta’siri.
Tuproqdagi tuzlarning me’yoridan ortiqcha bo‘lishi qishloq xo‘jalik ekinlarining o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tuproqdagi tuzlar o‘simliklarga ta’siri bo‘yicha ikki guruhga bo‘linadi.
Zaharli tuzlar;
Kam zaharli tuzlar.
Birinchi guruhga Na₂CO₃, NaHCO₃, Na₂SO4, NaCl, MgCl₂, MgSO₄, Mg (HCO₃) tuzlari; ikkinchi guruhga esa SaCl₂, CaSO₄, CaCo₃ va Ca (HCO₃)₂ tuzlari kiradi. Zaharli tuzlardan o‘simliklar uchun o‘ta zararlisi Na₂CO₃ NaCl nisbatan kamroq MgSO₄, NaHCO₃, va Na₂SO₄ tuzlaridir. Bu tuzlar suvda juda tez yeruvchan bo‘ladi. Kam zaharli tuzlar esa suvda sekin yeruvchandir.
SHuning uchun ham ular ekinlarga ko‘p zarar keltirmaydi.
O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarida zaharli va kam zaharli tuzlar bilan sho‘rlangan yerlar keng tarqalgan. Mirzacho‘l, Jizzax, qarshi, SHyerobod cho‘llari va Buxoro, Navoiy viloyatlarining tuproqlarida zaharli tuzlar, Farg‘ona vodiysi tuproqlarida esa kam zaharli tuzlar keng tarqalgan. Xorazm va qaroqalpog‘iston hududlarida esa aralash ya’ni zaharli va kam zaharli tuzlar birgalikda uchraydi.
Tuzlarning o‘simliklarga ta’siri turlicha bo‘ladi. Tuzlar o‘simliklarning bioximik, fiziologik, funksiyalarini va suv, oziqa rejimlarini, nafas olish, fotosintiz jarayonlarini buzadi.
Tuz ta’sirida o‘simliklarda fotosintiz kamaydi va bu natijasida quruq modda to‘planishi susayadi. SHuning uchun xam sho‘r tuproqlarda etishtiriladigan ekinlarning bo‘yi kalta, bargi va shoxlar kichik bo‘lib qoladi.
O‘simliklarda fotosintez jarayonining kamayishi tuproqdagi tuzlarning tarkibiga bog‘liq.
Sulьfat-xlorid tuzlari bilan sho‘rlangan tuproqlarda xlorid-sulьfat bilan sho‘rlangan tuproqlarga nisbatan quruq modda kam to‘planadi va bunda o‘simliklarning rivojlanishi ancha orqada qoladi. Tuzlar o‘simliklarning xujayralariga xam ta’sir qiladi.
B.P.Stroganovning sho‘rlangan tuproqdagi o‘simliklarning suv rejimiga oid tekshirishlariga ko‘ra, tuproq xlorid tuzlar bilan sho‘rlangan bo‘lsa, o‘simliklarda galosukkulentlik alomatlari rivojlanadi. Bunda o‘simliklarning xujayralari kattalashadi, barg tomirlari kamayadi, ammo ancha yo‘g‘onlashadi.O‘simliklarning suvni so‘rish qobiliyati susayadi va transpiratsiya intensivligi keskin pasayib ketadi.
Masalan xlorli tuzlar bilan sho‘rlangan yerlarda o‘simliklarda galossukkulentlik alomati rivojlanadi, ya’ni o‘simlik xujayrasi kattalashadi, barg tomirlari kamayadi, ular ancha yo‘g‘onlashadi o‘simliklarni suv so‘rishi va ajratish susayadi.
Sulьfatli tuzlar bilan sho‘rlangan tuproqlarda o‘simliklarda ksyeromorfizm - ya’ni o‘simlik xo‘jayralari kichiklashadi barg tomirlari ko‘payadi natijada transpiratsiya intensivligi ortadi.
SHuning uchun tuproqning sho‘rlanish ta’siri ostida o‘simliklarda fotosintez va nafas olish jadalligi sezilarli darajada kamaydi, modda almashinuvi susayadi. Tuproqning sho‘rlanish darajasi ortishi bilan quruq modda kamroq to‘planadi. Sulьfat-xlorid tuzlar bilan sho‘rlangan tuproqlarda xlorid-sulьfat tuzlar bilan sho‘rlangan tuproqlardagiga nisbatan quruq modda kamroq yig‘iladi.