Mundarija: 1

Yer osti suvlari –Agar yer osti suvlari tarkibida ko‘p miqdorda yeruvchan tuz bo‘lsa, bunday suv bilan sug‘orish tuproqda tuzlarning to‘plan-ishiga olib keladi.

Okean yoki dengiz suvi – Dengiz suvi yuzasidan (to‘lqinlar natijasida) ajralib chiqqan ko‘plab tuzlar tuproqqa tarqalib singadi va natijada tuproqning ustki qismida tuz qoplami hosil bo‘ladi. Dengizga yaqin bo‘lgan qurg‘oqchil hududlarda, shamol mavjud tuz miqdorini yildan -yilga uchirib, yer yuzasiga tarqatadi. Rajastondagi tuproqning sho‘rlanish jaryoni shu yo‘l bilan rivojlangan.

Minyeral o‘g‘itlarning me’yordan ortiq ishlatilishi – Natriy nitrat, chiqindi suvlari va shu kabi o‘g‘itlarning qo‘llanishi tuproqda ishqorning ko‘payishiga olib keladi.

2. 
   Kelib chiqishi (genezisi)
   

SHo‘rlangan tuproqning vujudga kelish jarayoni “sho‘rlanish” deb ataladi. SHo‘rlangan tuproq ko‘pincha yog‘ingarchilik juda past va tuproqning bug‘lanishi yuqori bo‘lgan qurg‘oqchil yoki yarim qurg‘oqchil hududlarda hosil bo‘ladi. Ushbu hududlarda past yog‘ingarchilik darajasi muhitdagi yeruvchan tuz qol-diqlarini yuvishga etarli emas, shunday qilib, tuzlar tuproq yuzasida to‘planib qoladi. YOmg‘ir mavsumida tuzlar yomg‘ir suvida yeriydi va yerning quyi¹ qatlamlariga singadi. SHunga qaramasdan, kam yog‘ingarchilik tufayli pastga yo‘nalgan tuz qisqa masofada turib qoladi. Quruq iqlim sharoitida tuzlar suv orqali tepaga ko‘tariladi va dengiz suvi qoldirib ketgan tuzlardek yer sathini qoplaydi. YOmg‘ir suvining pastga va tepaga birin-ketin harakati tuz to‘plamlarining hosil bo‘lishiga olib keladi.
CHegaralangan drenaj yana bir omil bo‘lib, u tuproqning sho‘rlanish imkonni yaratadi va u ko‘proq yer osti suvining sathiga bog‘liq bo‘ladi.

3. 
   Xususiyati
   

• 
  Agar tuproq loy qorishma bo‘lgan paytda ko‘p miqdorda natriy tuzidan iborat bo‘lsa, kalsiy almashuvchanlik afzalligini o‘zida mujassamlash-tiradi.
  
• 
  Tuzlar odatda sho‘rlangan tuproq tarkibida xlorid, sulfat, biokarbonat va ba’zida natriy nitratlari ko‘rinishida uchraydi.
  
• 
  Yeruvchan karbonat mavjud emas.
  
• 
  Anion, sulfat va xloridlar ichida nitrat va biokarbonatlarga qaraganda ko‘proq miqdorda uchraydi.
  
• 
  Natriy tuproqning yeritmasida kationning umumiy miqdoriga qaraganda 50 % kam.
  
• 
  Natriy xlorid va sulfatlarning mavjudligi ustki qismga oq rang byeradi va bunday tuproq “Oq ishqor” deb yuritiladi. Nitratlar miqdori ko‘p bo‘lsa ular tuproqqa malla (qo‘ng‘ir) rang byerishadi va bunday tuproq “Malla ishqor” deb ataladi.
  
• 
  tuproqda pH<8.5, ESP<15 va EC >4dSm^-1
  
• 
  SHo‘rlangan tuproqningso‘lish koeffitsienti juda yuqori.
  
• 
  Mavjud tuproqning namligi past.
  
• 
  Tuproqning yeritmasidagi tuzning ko‘p miqdori hujayra shirasiga (cell sap) qaraganda osmatik bosimni kuchaytiradi. Bu holat o‘simlik hujayra-larining tomirlariga oziq moddalar va suvni ushlab turishda qiyinchilik tug‘diradi.
  
• 
  Yeruvchan tuzlarning yuqori darajadagi to‘planishi o‘simliklarning ildiz shikastlanishi va urug‘larning unib chiqishini to‘xtab qolishiga olib keluvchi toksik ta’sir ko‘rsatadi. ²
  

4. 
   SHo‘rlangan tuproqlar xususiyatining belgilar
   

Tuproqning sho‘rlanish jaryoning turli xil xususiyatlari

1. 
   Tuproq yeritmasida yeruvchan tuzlarning to‘planishi – SHo‘rlangan tuproq tarkibidagi yeruvchan tuz to‘planishi juda yuqori bo‘lib, natijada tuproq yeritmasining osmotik bosimini ham juda yuqori bo‘lishiga olib keladi. Bu esa o‘simlikning qurib qolishi va oziqa moddalar etishmasligiga olib keladi. Tuzning 0.1% miqdori o‘simlikning o‘sishiga zarar keltirishi mumkin.
   
2. 
   Osmotik bosim (OP) – Tuproqning yeruvchanligining osmotik bosimi suvning yutib ketish hajmi hamda o‘simlikning sho‘r tuproqda o‘sganligi bilan bog‘liq. sho‘rlangan tuproqda tuz aralashmasida Osmotik bosim (OR) va elekrt o‘tkazgichlik (EC) quyidagi formulasida byerilgan: