Mundarija: 1

OP=0.36 x ES dSm^-1

3. 
   Tuproqning ekstra-ktga to‘yingan elektr o‘tkazgichi (EC)- Tuproqning ekstraktida to‘yingan elektr o‘tkazgichining (EC) o‘lchashi o‘simlikning o‘sishida sho‘r tuproqni baholanishida ham muhim hisoblanadi.
   

EC (dSm^-1)
<2 -SHo‘rlanish deyarli ta’sir ko‘rsatmaydi.
2-4 -juda ta’sirchan, hosil yo‘qotilishi (chegaralanishi) mumkin.
4-8 -ko‘p hosil yo‘qotiladi (chegaralanadi).
8-16 -faqat chidamli ekinlar hosillari qoladi.
>16 -faqat bir necha chidamli ekinlar hosillari qoladi.
(d)–yeritmada suvda yeruvchan Borning to‘planishi – yeruvchan Borning suvda to‘planishini aniqlash sho‘rlangan tuproqning yana bir xususiyatlari haqidagi belgi hisoblanadi. O‘simlikning o‘sishi uchun Borning to‘planishi haqidagi qisqa izoh quyida byerilgan:
Bor to‘planishi (ppm) mg/kg
<0.7 - o‘simlik normal o‘sishi mumkin
0.7-1.5 -O‘rtacha
>15 - Kam
(e) Tuproqning (strukturasi) tuzilishi – 0.1 % tuzdan tashkil topgan qumli tuproq umumiy hosilni shikastlaydi, ammo xuddi shunday tarkibdagi loy tuproq hatto ta’sirchan hosilga ham zarar etkazmasligi mumkin. Amyerikada sho‘rlanganlik laboratoriyasi tuproqning strukturasi (tuzilishi)ga bog‘liq bo‘lgan va sho‘r tuproqning xususiyati sifatida qo‘llani-layotgan to‘yinganlik foizi konsepsiyasini rivojlantirdi.
E. Melioratsiyasi (Qayta tiklash) (reclamation)
SHo‘rlangan tuproqlarni qayta tiklash asosan tuz qoldiqlarini yo‘qotishni ko‘zda tutadi. Bu quyidagicha amalga oshirilishi mumkin:

• 
  Ustki qavatdan tuzni qirib olib tashlash.
  
• 
  Ularning pastki, o‘simlik ildiz qatlamidan yuqoriroq qismini yaxshilab yuvib tozalash
  
• 
  SHu ikkala metodlar bilan birgalikda yana tuzga chidamli ekinlarni etishtirish.
  

Tuzni yer sathidan qirib olib tashlash, toza yerda urug‘ning unishiga va yangi hosil olishga yordam byeradi ammo bu hech qachon to‘liq qayta tiklanishga yordam byeravyermaydi. Bunda yeruvchan tuzlarning qattiq miqdori tuproq qatlamlari to‘planib qolavyeradi va ekinlarni o‘sishini sekinlashtiradi.³
Ishqorli tuproq (Sodali/ Solonets)
Ishqorli yoki sodali tuproq deb tuproqlar deb o‘zida 4 dSm ^-1 dan kam bo‘lgan to‘yingan o‘tkazuvchanlik ekstrakti va EPS>15 tuproqlar tushuniladi. pH odatda 8.5 – 10.0 oralig‘ida hisoblanadi. Oldin bu tuproq “qora ishqorli tuproq” deb atalgan.
A. Kelib chiqishi
Aniqki, tuproq kolloidlari kationlarni o‘zining ustki qavatida shimib olib ushlab turadi.
Kationning so‘rib olinishi tuproq kolloidlarining yuzasida elektrik zaryadni hosil qiladi. Singish jarayoni paytida kationlar tuproq kolloidlari bilan kimyoviy birikishadi, balki ular tuproq yeritmasi tarkibidagi boshqa kationlar bilan almashinadi. Ushbu jarayoni kation almashinish deb ataladi va 100g/mg tuproq deb belgilanadi.
Arid mintaqalarda kalsiy va magniy tuproqning yeritmasida o‘rin almashinuvchi muhim kationlaridan hisoblanadi. Bu tuproq yeritmasida tuz miqdori ko‘p to‘plansa, ushbu reaksiyada birlamchi kationlarning asosiy qismini natriy tashkil etadi. arid hududlarda tuproq yeritmasining konsen-tratsiyasi bug‘lanish yoki suvning o‘simliklar orqali singishi natijasida yuzaga kelsa, natriyning to‘planishi natijasida, Ca²⁺ va Mg²⁺ kationlari yeritmada CaSO₄, CaCO₃ va MgCO₃ holatida qatnashadi. Agar natriy kationning umumiy miqdoridan 50% ko‘p bo‘lsa, asl almashinish qismi sifatida kalsiy va magniy natriyning o‘rnini almashinishi evaziga ishqor tuproq hosil bo‘ladi.


TCK: Ca²⁺ + 2 Na+ TSK^Na+ _Na+ + Ca²⁺


Reaksiya qaytariluvchi hisoblansada kalsiy o‘zi shakllanganidek drenaj suvini tozalaydi (yo‘qotadi). SHunday ekan, demak reaksiya faqat bir yo‘nalish bo‘yicha chapdan o‘ngga harakatlanadi. Bu hodisa yordamida normal tuproq ishqor tuproqqa aylantirildi va bu jarayon «ishqorlanish» deyiladi.
B. Xususiyatlari.
Quyida ishqorli tuproqning turli xil xususiyatlari keltirilgan:

• 
  Almashinuvchi natriyning to‘g‘ri aniqlanishi ishqorli tuproqni aniq bahosini (ishqor miqdorini) aniqlab byeradi.
  

Almashinuvchan Natriy = umumiy natriy- yeruvchan natriy

• 
  pH tuproq ham ishqorli tuproqni bilvosita ko‘rsatib byeradi. pH ning 1,0 yoki kuproq birlikda oshishi, namlik miqdorining kamdan yuqori tomon rivojlanishi ko‘pgina hududlarda ishqorli tuproqning asl qimmatini aniqlab byergan.
  
• 
  EPS ning yuqori bo‘lishi, tuproq pH ning yuqori bo‘lishi,
  
• 
  Natriyning singish koeffitsenti (SAR)
  

3. 
   SAR (Natriy singish koefitsenti)
   

Amyerikaning sho‘rlanishni o‘rganish labaratoriyasida SAR-ni o‘rganish rivojlangan konsepsiyasida tuproqdagi yeruvchan va almashuvchan kationlar o‘rtasidagi tenglikni quyidagicha ochib byerdi:
SAR= Na+/√Ca²⁺ +Mg²⁺ /2.
(Na⁺, Ca²⁺ , Mg²⁺ ning yertimadagi konsentratsiyasi me.l^-1 da ifodalanadi).⁴
SAR ning miqdori natriyning almashinuvchan miqdorining (EPS) aniqlashda qo‘llaniladi
EPS = 100-(-0.0126+0.0147 SAR) / 1+(-0.0126+0.0147 SAR)
Quyidagi regressiya tenglik ham ishqorli tuproqda EPS aniqlashda qo‘llaniladi.
Y= 0.0673+0.035 X
Y EPSni ko‘rsatadi, X esa SAR ni ko‘rsatadi
SAR ning ko‘rsatkichi 13 dan kattaroq bo‘lsa bu tuproqlar ishqorli tuproqlar hisoblanadi.

3. 
   Ishqorli tuproqning salbiy ta’siri
   

• 
  Tuproq kolloidlaring dispyersion tarkibli tuproqni hosil qiladi
  
• 
  Tuproqning strukturasining buzilishiga ko‘ra suv o‘tkazuvchanlik, ayeratsiya, drenaj mikrobiologik jarayonlari yomonlashadi.
  
• 
  Na₂CO₃ orqali yuqori natriylik, tuproq pH ni oshiradi.
  
• 
  YUqori gidrooksid ioni (ON)ning to‘planishi o‘simlikka to‘g‘ridan-to‘g‘ri zararli ta’sir ko‘rsatadi.
  
• 
  Natriy miqdorining ko‘pligi kalsiy va magniy miqdorini kamaytiradi
  
• 
  YUqori pH ishqorli tuproq ko‘pgina o‘simliklar o‘zlashtira oladigan P, Ca, N, Mg, Fe, Cu, Zn kabi oziq moddalar miqdorining kamaytirib yuboradi.
  

3. 
   Melioratsiya.
   

1. 
   O‘zgartirish – agar ishqorli tuproq tuproq singdirish komleksida natriy dan iborat bo‘lsa murakkab tarkibliga (strukturasiz) tuproqqa aylanadi va singdiruvchanlik xususiyatini yo‘qotadi va sungra tuzlar yuvilib ketadi. Suvning pastga harakatlanishi tuxtashi natijasida tuproq suvni ushlab turadi. SHunga qaramasdan tuproq yeritmasida yeruvchi tuzlardan oldin almashinuvchi natriydan halos bo‘lish muhim chunki baribir tuproqning fizik xossasi yaxshilanmaydi. Almashinuvchi natriyni chiqarishda kalsiy karbonatning bor yoki yo‘qligini e’tiborga olish zarur.
   
2. 
   Agar tuproqda qo‘shimcha kalsiy karbonat bo‘lmasa u holda gips qo‘shish kyerak bo‘ladi.
   

Gips talabi- ishqorli tuproqning asosiy talabiy prinsipi bu almashuvchi natriyni Ca²⁺ ga almashtirishdir. Bacha kalsiy birikmalar, gips talab uchun eng yaxshi va eng arzon yo‘l hisoblanadi. Gips talabi quyidagi formula asosida aniqlanadi:
GR= ESP (boshlang‘ich)-ESP (oxirgi) *SES/100
Bu yerda
ESP (boshlang‘ich) -tuproqni melioratsiyalashdan oldingi tahlildagi miqdori
ESP (oxirgi)- Odatda oxirgi tuproq fizik xossalri yaxshilangandan
SEC- tuproqning kation almashinuv sig‘imi (meq/100g)
Na2CO3 + CaSO4 → CaCO3 + Na2SO4 (leachable)
Clay Na+ + CaSO4→ Ca (clay) + Na2SO4 (leachable)⁵