25. Assosiativ təhlil metodu
Əsas postulatlar:
-
Dünya başdan-başa daimi dəyişmədə mövcud olan müxtəlifliklər dünyasıdır.
-
Müxtəliflik subyektlərinin hər biri fərdi xüsusiyyət daşıyıcısı olmaqla yanaşı, həm də müəyyən ümumi əlamətli qruplara aid ola biləndir.
-
Eyni və ya müxtəlif qruplara aid olan dünya təşkilediciləri zamanda və məkanda ardıcıl, paralel və kəsişən hərəkətlərdə, bir-biri ilə cazibədar, neytral və dəfedici münasibətlərdə mövcuddurlar.
Məsələnin qoyuluşu. Dünya və onda gedən prosesləri gerçək və ya heç olmazsa, adekvat təsvir etmək və düzgün qiymətləndirmək məsələsini həll etməyi qarşısına məqsəd qoyan Elm bir-birindən asılı olaraq və asılı olmadan daimi dəyişmələrə məruz qalan bu dünya təşkiledicilərini birgə müşahidə, tədqiq, təhlil və sintez etməyi bacarmalıdır.
Lakin müasir elm müxtəlif cism, hadisə və prosesləri müxtəlif meyarlarla ölçüb, qiymətləndirdiyindən, bu məsələni bu günədək həll edə bilməmişdir.
Assosiativ təhlil metodu məhz bu kəsiri aradan qaldırmaq üçündür.
Fərz edək ki, Cədvəl 1-dəki kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri ilə ifadə edilən A, B, C, D, E və F hadisələrinin birgə təhlilini vermək lazımdır.
Cədvəl 1.
Müşahidə obyektləri
|
Ölçü vahidi
|
|
|
|
|
|
A
|
ədəd
|
4
|
3
|
7
|
6
|
7
|
B
|
manat
|
5
|
8
|
9.2
|
8
|
9
|
C
|
ton
|
12
|
6
|
4.0
|
6
|
6.5
|
D
|
metr
|
7
|
9
|
19
|
9.1
|
10
|
E
|
Kv.metr
|
8
|
13
|
11
|
14
|
7
|
F
|
Kub metr
|
6
|
5
|
7
|
16
|
13
|
Cədvəl 1-dən göründüyü kimi, müxtəlif müşahidə obyektləri (A, B, C, D, E və F hadisələri) müxtəlif ölçü vahidləri ilə ifadə edilən fərqli keyfiyyət daşıyıcıları olmaqla yanaşı, həm də müxtəlif zaman kəsiklərində ( ) müxtəlif kəmiyyət göstəriciləri ilə xarakterizə olunurlar.
Bu göstəricilərə əsasən A, B, C, D, E və F hadisələrinin birgə dəyişməsi gedişini təsvir etmək və qiymətləndirmək tələb olunur.
Qarşıya qoyulan məsələni həll etmək üçün baxılan hadisələri ortaq bir meyara gətirmək lazımdır. Bu məqsədlə müxtəlif zaman kəsikləri () üçün A, B, C, D, E və F hadisələrinin hər birini özünə və qalanlarına bölməklə qarşılıqlı adsız nisbətlər matrisləri tərtib edilir:
Cədvəl 2.
|
Müşahidə obyektləri
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
|
Sətir üzrə yekunlar
|
A
|
1
|
1,25
|
3
|
1,75
|
2
|
1,5
|
10,5
|
B
|
0,8
|
1
|
2,4
|
1,4
|
1,6
|
1,2
|
8,4
|
C
|
0,33
|
0,42
|
1
|
0,58
|
0,67
|
0,5
|
3,5
|
D
|
0,57
|
0,71
|
1,71
|
1
|
1,14
|
0,86
|
6
|
E
|
0,5
|
0,63
|
1,5
|
0,88
|
1
|
0,75
|
5,25
|
F
|
0,67
|
0,83
|
2
|
1,17
|
1,33
|
1
|
7
|
Sütun üzrə yekunlar
|
3,87
|
4,84
|
11,61
|
6,78
|
7,74
|
5,81
|
40,65
|
|
Müşahidə obyektləri
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
|
Sətir üzrə yekunlar
|
A
|
1
|
2,67
|
2
|
3
|
4,33
|
1,67
|
14,67
|
B
|
0,38
|
1
|
0,75
|
1,13
|
1,63
|
0,63
|
5,5
|
C
|
0,5
|
1,33
|
1
|
1,5
|
2,17
|
0,83
|
7,33
|
D
|
0,33
|
0,89
|
0,67
|
1
|
1,44
|
0,56
|
4,89
|
E
|
0,24
|
0,62
|
0,46
|
0,69
|
1
|
0,38
|
3,38
|
F
|
0,6
|
1,6
|
1,2
|
1,8
|
2,6
|
1
|
8,8
|
Sütun üzrə yekunlar
|
3,04
|
8,10
|
6,08
|
9,12
|
13,17
|
5,07
|
44,57
|
|
Müşahidə obyektləri
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
|
Sətir üzrə yekunlar
|
A
|
1
|
1,31
|
0,57
|
2,71
|
1,57
|
1
|
8,17
|
B
|
0,76
|
1
|
0,43
|
2,07
|
1,20
|
0,76
|
6,22
|
C
|
1,75
|
2,3
|
1
|
4,75
|
2,75
|
1,75
|
14,3
|
D
|
0,37
|
0,48
|
0,21
|
1
|
0,58
|
0,37
|
3,01
|
E
|
0,64
|
0,84
|
0,36
|
1,73
|
1
|
0,64
|
5,2
|
F
|
1
|
1,31
|
0,57
|
2,71
|
1,57
|
1
|
8,17
|
Sütun üzrə yekunlar
|
5,52
|
7,25
|
3,15
|
14,97
|
8,67
|
5,52
|
45,07
|
|
Müşahidə obyektləri
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
|
Sətir üzrə yekunlar
|
A
|
1
|
1,33
|
1
|
1,52
|
2,33
|
2,67
|
9,85
|
B
|
0,75
|
1
|
0,75
|
1,14
|
1,75
|
2
|
7,39
|
C
|
1
|
1,33
|
1
|
1,52
|
2,33
|
2,67
|
9,85
|
D
|
0,66
|
0,88
|
0,66
|
1
|
1,54
|
1,76
|
6,49
|
E
|
0,43
|
0,57
|
0,43
|
0,65
|
1
|
1,14
|
4,22
|
F
|
0,38
|
0,5
|
0,38
|
0,57
|
0,88
|
1
|
3,69
|
Sütun üzrə yekunlar
|
4,21
|
5,62
|
4,21
|
6,39
|
9,83
|
11,23
|
41,50
|
|
Müşahidə obyektləri
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
|
Sətir üzrə yekunlar
|
A
|
1
|
1,29
|
0,93
|
1,43
|
1
|
1,86
|
7,5
|
B
|
0,78
|
1
|
0,72
|
1,11
|
0,78
|
1,44
|
5,83
|
C
|
1,08
|
1,38
|
1
|
1,54
|
1,08
|
2
|
8,08
|
D
|
0,7
|
0,9
|
0,65
|
1
|
0,7
|
1,3
|
5,25
|
E
|
1
|
1,29
|
0,93
|
1,43
|
1
|
1,86
|
7,5
|
F
|
0,54
|
0,69
|
0,5
|
0,77
|
0,54
|
1
|
4,04
|
Sütun üzrə yekunlar
|
5,09
|
6,55
|
4,73
|
7,28
|
5,09
|
9,46
|
38,20
|
Cədvəl 2-dən göründüyü kimi, həm müxtəlif zaman kəsiklərində müxtəlif obyektlərin istər sütun, istərsə də sətir üzrə adsız nisbətləri və bunların müvafiq yekunları bir-birindən bu və ya digər dərəcədə fərqlənir, həm də sətir və sütun yekunlarının cəmləri fərqli qiymətlər (məsələn, -də 40,65, -də 44,57, -də 45,07, -də 41,5 və -də 38,2) alır.
Müxtəlif zaman kəsiklərində eyniadlı sütun yekunlarının artımı obyektin aktivləşdiyini (sürətinin artdığını), sətir yekunlarının artımı isə obyektin passivləşdiyini (sürətinin azaldığını) göstərir. Məsələn, A hadisəsinin sütun yekunu -də 3,87, -də 3,04, -də 5,52, -də 4,21 və -də 5,09 olmuşdursa, bu o deməkdir ki, bu hadisə -dən -yə bir qədər yavaşımaqla, -dən -ə böyük sıçrayışla, -dən -ə bir qədər geriləmə ilə və -dən -ə artmış sürətlə keçmişdir. Bu fikrin gerçəkliyini A hadisəsinin sətir yekunları üzrə yoxlamaq olar. Belə ki, A hadisəsinin sətir yekunu -də 10,5, -də 14,67, -də 8,17, -də 9,85 və -də 7,5 olmuşdur. Yəni, A hadisəsi -dən -yə keçərkən sətir yekunu artdığından, bir qədər yavaşımış, -dən -ə keçərkən böyük sıçrayış etmiş, -dən -ə keçərkən bir qədər geriləmiş və -dən -ə artan sürətlə keçmişdir.
Ümumi yekunların artımı bütövlükdə prosesin tərəqqiyə, azalması isə tənəzzülə getdiyini göstərir. Odur ki, bizim misalda bütövlükdə proses -dən -yə böyük sürətlə, -dən -ə bir qədər sürət artımı ilə, -dən -ə və -dən -ə bir qədər yavaşımaqla keçmişdir.
Göründüyü kimi, bu və ya digər hadisədəki dəyişiklik ümumi prosesdə adekvat dəyişikliyə səbəb olmaya da bilir. Lakin bütün hallarda ümumi dəyişiklik fərdi dəyişikliklərin son yekunu kimi meydana çıxdığından, konkret hadisənin ümumi axara təsirinə qiymət vermək üçün matris məlumatları üzrə əvvəlki vaxt intervalına görə indeks cədvəlləri tərtib etmək lazım gəlir.
Cədvəl 3.
|
Müşahidə obyektləri
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
|
Sətir üzrə yekunlar
|
A
|
1
|
2,13
|
0,67
|
1,71
|
2,17
|
1,11
|
8,79
|
B
|
0,47
|
1
|
0,31
|
0,80
|
1,02
|
0,52
|
4,12
|
C
|
1,5
|
3,2
|
1
|
2,57
|
3,25
|
1,67
|
13,19
|
D
|
0,58
|
1,24
|
0,39
|
1
|
1,27
|
0,65
|
5,13
|
E
|
0,46
|
0,98
|
0,31
|
0,79
|
1
|
0,51
|
4,06
|
F
|
0,9
|
1,92
|
0,6
|
1,54
|
1,95
|
1
|
7,91
|
Sütun üzrə yekunlar
|
4,91
|
10,48
|
3,28
|
8,42
|
10,65
|
5,46
|
43,20
|
|
Müşahidə obyektləri
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
|
Sətir üzrə yekunlar
|
A
|
1
|
0,49
|
0,29
|
0,90
|
0,36
|
0,6
|
3,65
|
B
|
2,03
|
1
|
0,58
|
1,84
|
0,74
|
1,22
|
7,40
|
C
|
3,5
|
1,73
|
1
|
3,17
|
1,27
|
2,1
|
12,76
|
D
|
1,11
|
0,54
|
0,32
|
1
|
0,40
|
0,66
|
4,03
|
E
|
2,76
|
1,36
|
0,79
|
2,49
|
1
|
1,65
|
10,05
|
F
|
1,67
|
0,82
|
0,48
|
1,51
|
0,60
|
1
|
6,08
|
Sütun üzrə yekunlar
|
12,06
|
5,94
|
3,45
|
10,91
|
4,37
|
7,24
|
43,96
|
|
Müşahidə obyektləri
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
|
Sətir üzrə yekunlar
|
A
|
1
|
1,01
|
1,75
|
0,56
|
1,48
|
2,67
|
8,47
|
B
|
0,99
|
1
|
1,73
|
0,55
|
1,46
|
2,63
|
8,35
|
C
|
0,57
|
0,58
|
1
|
0,32
|
0,85
|
1,52
|
4,84
|
D
|
1,79
|
1,82
|
3,13
|
1
|
2,66
|
4,77
|
15,17
|
E
|
0,67
|
0,68
|
1,18
|
0,38
|
1
|
1,80
|
5,71
|
F
|
0,38
|
0,38
|
0,66
|
0,21
|
0,56
|
1
|
3,18
|
Sütun üzrə yekunlar
|
5,40
|
5,47
|
9,44
|
3,01
|
8,01
|
14,39
|
45,72
|
|
Müşahidə obyektləri
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
|
Sətir üzrə yekunlar
|
A
|
1
|
0,96
|
0,93
|
0,94
|
0,43
|
0,70
|
4,96
|
B
|
1,04
|
1
|
0,96
|
0,98
|
0,44
|
0,72
|
5,14
|
C
|
1,08
|
1,04
|
1
|
1,01
|
0,46
|
0,75
|
5,34
|
D
|
1,06
|
1,02
|
0,99
|
1
|
0,46
|
0,74
|
5,27
|
E
|
2,33
|
2,25
|
2,17
|
2,20
|
1
|
1,63
|
11,57
|
F
|
1,44
|
1,38
|
1,33
|
1,35
|
0,62
|
1
|
7,12
|
Sütun üzrə yekunlar
|
7,94
|
7,66
|
7,38
|
7,48
|
3,40
|
5,53
|
39,40
|
Cədvəl 3-də verilən məlumatlardan da aydın olur ki, ayrı-ayrı hadisələr və ümumi proses zamandan-zamana müxtəlif cür keçmişdir. Belə ki, məsələn, -ə nəzərən -də A öz sürətini 3,87-dən 4,91-ə, B 4,84-dən 10,5-ə, D 6,8-dən 8,4-ə və E 7,7-dən 10,6-ya çatdırmışdırsa, C 11,6-dan 3,3-ə və F 5,8-dən 5,5-ə endirmişdir. Ümumi prosesin sürəti isə 40,65-dən 43,2-yə yüksəlmişdir.
Bir sözlə, ayrı-ayrı hadisələr -dən -yə, -dən -ə, -dən -ə və -dən -ə fərqli keçidlər nümayiş etdirsələr də, ümumi proses -dən -yə, -dən -ə və -dən -ə bu və ya digər dərəcədə sürət artımı ilə, -dən -ə isə yavaşıma ilə keçmişdir.
İndeks cədvəllərinin tərtibindən sonra seçilmiş hadisələri sütun yekunlarına görə çeşidləməklə, konkret zaman kəsiyində sürətə görə hadisələrin ”turnir cədvəli”ni tərtib etmək lazım gəlir. Çünki bu, ümumi prosesdə hansı hadisənin ”lider”, hansının ”ortabab” və hansının ”autsayder olduğunu təyin etməyə imkan verir.
Beləliklə, -də ”turnir cədvəli” Cədvəl 4-dəki kimidir:
Cədvəl 4.
Mövqeyi
|
Adı
|
Sürəti
|
Xüsusi çəkisi
|
Liderlər
|
C
|
11,61429
|
29%
|
E
|
7,742857
|
19%
|
Ortabablar
|
D
|
6,775
|
17%
|
F
|
5,807143
|
14%
|
Autsayderlər
|
B
|
4,839286
|
12%
|
A
|
3,871429
|
10%
|
Cədvəl 4-də verilmiş ”məlumatlara görə, -də C və E lider”, D və F ortabab”, B və A isə autsayder” olmuşdur. Bu o deməkdir ki, zaman kəsiyində ümumi prosesin dəyişmə sürətini ifadə edən 40,65 ədədinin formalaşmasında C və E daha böyük rol oynamışdır. Çünki, bu iki hadisə birlikdə son yekunun 48, qalan dörd hadisə isə 52%-ni təşkil edir.
Müxtəlif zaman kəsiklərində formalaşmış ”turnir cədvəl”ləri isə Cədvəl 5-dəki kimidir:
Cədvəl 5.
|
|
|
|
|
|
L
|
C
|
11,61
|
29%
|
E
|
13,17
|
30%
|
D
|
14,97
|
33%
|
F
|
11,23
|
27%
|
F
|
9,46
|
25%
|
E
|
7,74
|
19%
|
D
|
9,12
|
20%
|
E
|
8,67
|
19%
|
E
|
9,83
|
24%
|
D
|
7,28
|
19%
|
|
O
|
D
|
6,77
|
17%
|
B
|
8,10
|
18%
|
B
|
7,25
|
16%
|
D
|
6,39
|
15%
|
B
|
6,55
|
17%
|
F
|
5,81
|
14%
|
C
|
6,08
|
14%
|
A
|
5,52
|
12%
|
B
|
5,62
|
14%
|
A
|
5,09
|
13%
|
|
A
|
B
|
4,84
|
12%
|
F
|
5,07
|
11%
|
F
|
5,52
|
12%
|
A
|
4,21
|
10%
|
E
|
5,09
|
13%
|
A
|
3,88
|
10%
|
A
|
3,04
|
7%
|
C
|
3,15
|
7%
|
C
|
4,21
|
10%
|
C
|
4,73
|
12%
|
|
Dostları ilə paylaş: |
