1.4.
Seçmənin rotasiya üsuluna dair beynəlxalq təcrübə
Seçmə vahidlərinin rotasiyası bir dövrdən digər dövrə keçdikdə seçmə
məcmunun bəzi vahidlərinin yeni vahidlərlə əvəz edilməsini göstərir. Sosial
müayinələrdə rotasiyanın üsulu, toplanmış məlumatların “simmetrik”liyini təmin
edir. Seçmə vahidlərinin yeni çoxluqları seçməyə müntəzəm fasilələr (intervallar)
vasitəsilə daxil edilir, sonra isə hər çoxluq seçmədə saxlanılır və ya vahid sxem üzrə
seçmədən çıxarılır. Belə sistem bir dövrdən digərinə keçdikdə və müəyyən zaman
kəsiyi ilə ayrılmış (bölünmüş) iki dövr arasında kəsişmələrin qeyd olunmuş
səviyyəsini (dərəcəsini) təmin edir. Bir neçə misalla aydınlaşdıraq.
1.Honkonqda ildə iki dəfə aparılan müayinə üçün seçmə siyahıyaalma
məlumatları üzrə 10%
-
lik “baş seçmə məcmusu” bazasında yerinə yetirilir. O, 15
bərabər (eyni) qiymətli alt seçmələrə bölünmüşdür. Hər yarımillik dövrdə iki alt
seçmə məcmu müayinə edilir: Bu alt seçmə məcmularından biri əvvəlki dövrdə
müayinə olunmuşlardan götürülür, digəri isə yeni olur. Göründüyü kimi, iki ardıcıl
dövr arasında kəsişmə 50%
-
ə (alınmamış cavablara, vahidlərin yerdəyişməsinə və
başqa dəyişikliklərə görə daha az) bərabər olur; altı aylıq dövrlə və daha böyük dövrlə
ayrılmış iki dövr arasında kəsişmə yoxdur.
2.İspaniyada işçi qüvvəsinin rüblük müayinəsi iki mərhələli (pilləli) seçməyə
əsaslanır, birinci mərhələdə iqtisadi fəaliyyət sahələri götürülür, ikinci mərhələdə
ərazi vahidləri götürülür. Sahələr, adətən, rüblük dövrdə dəyişməz qalır. Hər dövrdə
əvvəlki dövrün ərazi vahidlərinin 5/6 hissəsi saxlanılır və 1/6 hissə isə həmin sahənin
ərazi vahidlərindən əlavə edilir. Beləliklə, birinci seçmə səviyyəsində faktiki tam
kəsişmə olur. Son seçmə mərhələsində (pilləsində) iki ardıcıl dövr üçün ümumi
vahidlərin sayının 5/6 hissəsi kəsişir; rüblə ayrılmış dövrlər üçün 4/6 hissə kəsişir: iki
rübl
ə ayrılmış dövrlər üçün 3/6 hissə (50%) kəsişir və s.; 15 ay və daha çox müddətlə
ayrılmış dövrlər üçün kəsişmə olmur. Dövrün əhatəsinin bərabər ölçülü olması üçün
onun seçməsi üç sərbəst (asılı olmayan) aylıq alt seçmələrə bölünmüşdür, hər alt
seçmə müəyyən ərazinin öyrənilən əhalisinə aid olur və rüblük seçmənin 1/3
seksiyasını (bölməsini) əhatə edir. Ondan başqa, nəzarətin təşkili üçün seçmə əlavə
olaraq, hər həftə ərzində müayinə edilməli olan həftəlik hissələrə bölünmüşdür.
3. Avropa İttifaqı statistikasında işçi qüvvəsinin fasiləsiz müayinəsi aparılır:
İspaniyada olduğu kimi, Niderlandda və Böyük Britaniyada həftəlik dövrlər; digər
ölkələrdə illik (yazda) müayinələr. Müayinələrin əksəriyyətində daimi rotasiya
sxemlərinə müraciət olunur, ancaq kəsişmə dərəcələri çox fərqli olur. Məsələn, dövlər
üzrə seçmə vahidlərinin kəsişməsi Almaniyada və Yunanıstanda 75%
-
ə, Danimarka
və Fransada 2/3 hissəyə, Portuqaliyada 50%
-
ə, İtaliyada (İspaniyada olduğu kimi) 1/2
hissəyə, İrlandiya və Lüksemburqda 25%
-
ə bərabərdir. Dövlər arasında fasilə
(interval) artdıqca kəsişmə dərəcəsi xətti azalır.
Böyük Britaniyada seçmə iki hissədən ibarətdir:
a) dövr daxilində vahidlər haqqında məlumat toplayan daimi rüblük müayinə.
Seçmədə ünvan beş ardıcıl rüb ərzində qalır, bu bir rübdən digərinə yüksək kəsişmə
dərəcəsini (80%) göstərir və meylləri daha dəqiq qiymətləndirmək imkanı verir. İllə
ayrılmış iki dövr arasındakı kəsişmə 20%
-
ə qədər xətti azalır, daha böyük müddət
üçün isə sıfra qədər azalır.
b) hər il yaz rübündə “əlavə”müayinə aparılır; onun həcmi kifayət qədər böyük
olur (adi rüblük müayinədən təxminən üç dəfə böyük), hər ilin yazında etibarlı bazis
qiymətləri (qiymətləndirmələri) almaq üçündür. Seçmənin bu hissəsində ildən
-
ilə
kəsişmə 1/3 həcmə bərabərdir.
4.Kanadada işçi qüvvəsinin müayinəsində seçmə vahidlərinin hissə
-
hissə
(qismən) əvəz olunması nəzərdə tutulur. Rotasiya çoxmərhələli seçmənin hər
mərhələsində baş verir. Seçmənin son vahidi
–
ev təsərrüfatı hər altı ayda əvəz edilir,
daha yüksək pillələrdə isə, vahidlər seçmədə daha uzun müddət qalırlar. Bu göstərir
ki, bir dövrdən növbəti dövrə keçəndə ev təsərrüfatlarının 1/6 hissəsini çıxarırlar
(kənarlaşdırırlar) və yeni vahidlərlə əvəz edirlər, qalan 5/6 hissəsini isə əvvəlki
dövrdən götürürlər (saxlayırlar). Növbəti pillədə aydan aya əvəz olunma (növbə)
vahidlərin daha az hissəsinə toxunur, bu hissə isə daha yüksək pillələrə keçdikdə
azalır.
5. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdən İndoneziyada işçi qüvvəsinin rüblük
müayinəsini misal göstərmək olar. İstifadə olunan rotasiya sxemi xüsusilə sadədir: hər
rüb iki alt seçməni müayinə edirlər; növbəti rübdə onlardan birini kənarlaşdırırlar və
yenisini müayinə edirlər. Başqa sözlə, alt seçmə iki rüb dalbadal müayinəyə məruz
qalır; bu rüblər arasında kəsişmə 50%
-
ə bərabər olur, sonra isə yox olur. Sistem illik
deyil, rüblük dəyişikliklərin öyrənilməsi üçün daha münasibdir.
Göstərilən misallar seçmənin son vahidlərinin nisbətən sadə rotasiya sxemlərini
nümayiş etdirirlər. Seçmə “n” alt seçmədən ibarət olur; müayinənin hər dövrünün
əvvəlində yeni alt seçmə daxil edilir, hər alt seçmə isə n dövr müayinəyə məruz qalır.
Dövrlər arasında kəsişmə dərəcəsi onların arasındakı fasilə (interval) artdıqca xətti
azalır. “i” sayda dövrlərlə ayrılmış iki seçmə üçün kəsişmə
(n-i)/n-
ə bərabərdir.
Alınmamış cavablarla, yerdəyişmələrlə və digər dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq
kəsişmə təcrübədə (praktikada) daha aşağı olur. Seçmənin daha yuxarı pillələrində
(mərhələlərində) vahidlərin kəsişmə dərəcəsi daha çox olur, daha aşağı pillələrə
(mərhələlərə) keçdikcə kəsişmə dərəcəsi azalır. Çox sayda siyahıyaalmalarda son
vahidlərin qeyd olunmuş seçməsini daha uzun müddət ərzində saxlayırlar. Seçmənin
daha normal paylanmasını təmin etmək üçün və əməliyyatlara nəzarəti yaxşılaşdırmaq
üçün çox vaxt (tez-
tez) dövr alt dövrlərə bölürlər. Bu məqsəd üçün dövrlərin
seçməsini, adətən, bərabər və kəsişməyən alt seçmələrə bölürlər, bu alt seçmələrdən
hər biri müəyyən əraziyə aid olur.
Seçmələrin kəsişmə dərəcəsinin variasiyası üçün və dövrlər arasındakı fasilənin
(intervalın) artması ilə bağlı onun dəyişməsilə əlaqədar daha mürəkkəb rotasiya
sxemlərinə müraciət edilir.
6. ABŞ
-
da əhalinin aylıq müayinəsi zamanı “4
-8-
4” sxemini tətbiq edirlər. Bu
göstərir ki, hər ayın əvvəlində müayinəyə yeni alt seçməni qoşurlar; bu alt seçməni
dörd ay ərzində müayinə edirlər, sonra səkkiz ay müddətinə seçmədən
kənarlaşdırırlar, sonra daha dörd ay müayinə edirlər və seçmədən tamamilə
kənarlaşdırırlar. Deməli, 16 aylıq müddət ərzində müəyyən vahidi səkkiz ay ərzində
müayinə edirlər; aydın olur ki, hər hansı ay ərzində səkkiz belə alt seçməni müayinə
edirlər, onlardan biri birinci dəfə, digəri ikinci dəfə, növbəti üçüncü dəfə və bu qayda
ilə biri də səkkizinci dəfə müayinəyə məruz qalır. Aydan aya iki alt seçməni
d
əyişirlər, birini tamamilə kənarlaşdırırlar, digərini isə səkkiz aydan sonra müayinə
etmək üçün müvəqqəti kənarlaşdırırlar. Başqa sözlə, aydan aya kəsişmə 75%
-
ə
bərabərdir. Kəsişmə iki aydan sonra 50%
-
ə qədər, üç aydan sonra 25%
-
ə qədər azalır,
sonra isə yeni vahidlərin daxil edilməsi ilə yenidən artdığı ana qədər sıfra bərabər
olur.
Belə mürəkkəb sxemin tətbiqinin əsas məqsədi illik dəyişikliklərin daha dəqiq
qiymətləndirilməsi, ildən
-
ilə seçmələrin kəsişmə dərəcəsinin yüksəlməsinə nail
olmaqdır. Bu zamanı
kəsişmə doqquz aydan sonra sıfırdan fərqli olur və 12 aylıq
müddətlə ayrılmış səviyyələr üçün 50% təşkil etməklə 16
-
cı aya qədər belə qalır.
7. Finlandiyada işçi qüvvəsinin müayinəsini rüblük aparırlar, onlardan hər biri
aylıq alt dövrlərə bölünür. Hər ay yeni alt seçmə cəlb olunmuş, bu alt seçməni 16
aylıq dövr ərzində beş dəfə müayinə edirlər. Hər ay beş belə alt seçməni müayinə
edirlər. Əvvəlki misaldan fərqli olaraq alt dövrlər arasında kəsişmə yoxdur: bununla
aylıq dəyişmələrin (rübdən fərqli olaraq) qeydiyyatının müayinənin əsas məqsədi
olmadığı başa düşülür. Ancaq bir rübün seçmə vahidləri ilə növbəti rübün seçmə
vahidlərinin kəsişməsi 80%
-
ə bərabərdir. Bu əvvəlki misaldakı rüblük 25%
-lik
kəsişmədən xeyli çoxdur və rüblük dəyişiklikləri daha dəqiq qiymətləndirməyə imkan
verir. İldən
–
ilə kəsişmə 40%
-
ə bərabərdir və ABŞ
-
da olduğundan bir qədər aşağıdır.
8.Yaponiyada işçi qüvvəsinin müayinəsinə əhalinin siyahıyaalma məlumatlarına
əsaslanır, birinci mərhələdə siyahıyaalma məntəqələri seçilir, ikinci mərhələdə isə
ərazi vahidləri seçilir. Siyahıyaalma məntəqələrinin rotasiyasını “4
-8-
4” sxemi üzrə
yerinə yetirirlər. Hər seçmə məntəqəsində ərazi vahidlərindən ibarət iki çoxluq
götürürlər, çoxluqlardan birini iki ay dalbadal müayinə edirlər, əgər bu sahə seçmədə
qalırsa, növbəti iki ayda digər çoxluqla əvəz edirlər. Məntəqə növbəti ildə dörd ay
seçmədə təkrar istifadə edilir.
Bu sxem ABŞ
-
da istifadə olunan sxemə oxşasa da ondan fərqlənir. Birinci, “4
-8-
4” sxemi burda ilkin elementlərin rotasiyasına aiddir, ABŞ
-
da bu elementlər dəyişməz
qalır, rotasiya isə son vahidlərə aid olur. ABŞ
-
da seçmə hər biri böyük investisiyanı
təmsil edən azsaylı vahidlərə əsaslanır, Yaponiyada isə nisbətən kiçik vahidlər çox
istifadə edilir. İkinci fərq ondan ibarətdir ki, hər ev təsərrüfatı və ya hər vahid 16 ay
ərzində ancaq dörd dəfə müayinə edilir. Bu respondentlərin yükünü az
altmaq üçün
edilir.
Dostları ilə paylaş: |