Mövzu BİM sistemində beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar

 

18

 

 

XX  əsrin  əvvəli  bir  çox  dövlətlərin  sakit  inkişaf  yolun  son  qoydu.  Kapitalizmin 

inkişafına xas olan ziddiyyətlər dünya müharibəsi ilə nəticələndi. Birinci dünya müharibəsi 

nəinki  beynəlxalq  təşkilatların  inkişafına  əngəl  törətdi,  həmçinin  onların  bir  çoxunun 

buraxılmasına  gətirib  çıxardı.  Eyni  zamanda,  dünya  müharibələrinin  bütün  bəşər 

sivilizasiyası üçün təhlükəsinin dərk edilməsi müharibələrin qarşısının alınması üçün siyasi 

istiqamətli  beynəlxalq  təşkilatların  yaradılması  layihələrinin  yaranmasına  ciddi  təsir 

göstərdi. 

 

Müharibələrin qarşısının alınması və sülhün dəstəklənməsi ilə məşğul olacaq qlobal 

hökumətlərarası  təşkilatın  yaradılması  ideyası  əslində  bəşəriyyəti  çoxdan  narahat  edirdi. 

Məhz  bu ideya  1919-cu ildə Millətlər Liqasının  yaradılması ilə nəticələndi.  Lakin, təəssüf 

ki, bu təşkilat beynəlxalq siyasi əməkdaşlığın səmərəli aləti ola bilmədi. 

 

Birinci  dünya  müharibəsi  və  ikinci  dünya  müharibəsi  arasında  olan  dövrdə 

beynəlxalq  sülh  və  təhlükəsizlik  problemlərinin  işlənməsi  ümumilkdə  çox  zəif  həyata 

keçirilirdi.  Ikinci  dünya  müharibəsi  öz  masştabına  və  buna  qədər  bəşər  tarixində 

görünməmiş itkilərə  görə, sülhün və təhlükəsizliyin təşkili üzrə hökumətlər və ictimaiyyət 

tərəfindən irəli sürülən təşəbbüslərə güclü təkan verdi. 

 

Hökumətlər  səviyyəsində  beynəlxalq  təhlükəszilik  sahəsində  təşkilatın  yaradılması 

məsələsi müharibənin elə ilk günlərindən gündəmə gəldi. Düzdür, bəzi tarixçilər BMT-nin 

yaradılması istiqamətində ilk addım kimi 1941-ci ilin 12 iyununda imzalanmış Müttəfiqlik 

Bəyannaməsini  əsas  götürürlər.  Lakin,  əksəriyyətin  fikrincə  bu  istiqamətdə  ilk  real  addım 

14  avqust  1941-ci  ildə  atılmışdır.  Bu  tarixdə  ABŞ  prezidenti  Franklin  Delano  Ruzvelt  və 

Birləşmiş  Krallığın  baş  naziri  Uinston  Çörçill  Atlantika  Xartiyası  adlanan  sənədi 

imzalamışlar.  Bu  sənəddə  sülhün  və  təhlükəsizliyin  dəstəklənməsində  beynəlxalq 

əməkdaşlığın  prinsipləri  öz  əksini  tapmışdır.  1942-ci  il  yanvarın  1-də  isə  “ox”  ölkələrinə 

qarşı  müharibə aparan 26 müttəfiq dövlət Birləşmiş Millətlər Bəyannaməsini imzalayaraq, 

Atlantika Xartiyasına  öz dəstəklərini verdilər. ABŞ prezidenti  Franklin Ruzvelt tərəfindən 

təklif  olunan  “Birləşmiş  Millətlər”  ifadəsi  rəsmi  olaraq  ilk  dəfə  bu  sənəddə  istifadə 

edilmişdir. 

 

BMT-nin  yaranmasında  növbəti  mərhələ  isə  isə  1943-cü  ilin  oktyabr-dekabr 

aylarında  keçirilmiş  Moskva  və  Tehran  konfransları  oynamışlar.  30  oktyabr  1943-cü  ildə 

Moskvada  SSRİ,  ABŞ,  Birləmiş  Krallıq  və  Çin  nümayəndələrinin  imzaladıqları 

Bəyannamədə  sülhün  və  təhlükəsizliyin  dəstəklənməsi  üçün  tez  bir  zamanda  beynəlxalq 

---

 

19

 

təşkilatın  yaradılması  çağırışı  vardı.  Bu  məqsəd  ABŞ,  SSRİ  və  Birləşmiş  Krallıq 

rəhbərlərinin 1 dekabr 1943-cü ildə Tehranda keçirilən görüşündə bir daha təsdiqlənmişdi. 

 

BMT-nin yaradılmasında əsas və vacib mərhələlərdən biri kimi kimi tarixçilər 1944-

cü  ildə  Dumbarton-Oksda  (Vaşinqtonda  yerləşən  saray)  keçirilən  konfransı  göstərirlər. 

1944-cü  ilin  21  sentyabrından  7  oktyabrına  qədər  keçirilən  bu  konfransda  BMT-nin  ilk 

cizgiləri  müəyyən  edilmiş,  gələcək  təşkilatın  fəaliyyətinin  əsas  prinsipləri  və  mexanizmi 

razılaşdırılmış,  ABŞ,  Birləşmiş  Krallıq,  SSRİ  və  Çin  ümumdünya  təşkilatının  məqsədləri, 

strukturu və funksiyaları üzrə ortaq məxrəcə gəlmişdilər. 

 

1945-ci ilin 11 fevralında keçirilən Yalta konfransı zamanı üç ölkənin – SSRİ, ABŞ 

və Böyük Britaniyanın rəhbərləri Dumbarton-Oks konfransı zamanı təklif edilmiş sənədlər 

paketini müzakirə edərək ora bəzi müddəaları əlavə etmiş və 1945-ci ilin aprelində ABŞ-da 

Birləşmiş Millətlər Konfransının çağrılması barədə qərar qəbul etmişdilər. 

 

Bu qərar 25 aprel-25 iyun 1945-ci il tarixində San-Fransisko konfransının keçirilməsi 

ilə reallaşdı. 25 aprel 1945-ci ildə 50 ölkədən olan nümayəndə heyəti beynəlxalq təşkilatın 

yaradılmasını  müzakirə  etmək  məqsədilə  Birləşmiş  Millətlər  Konfransına  toplaşdılar. 

Nümayəndə heyətləri 111 müddəadan ibarət Nizamnamə hazırladılar və bu Nizamnamə 25 

iyun  1945-ci  ildə  yekdilliklə  qəbul  edildi.  24  oktyabr  1945-ci  ildə  ratifikasiya  edilmiş 

qramotaların  Təhlükəsizlik  Şurasının  5  daimi  üzvü  və  əksər  ölkələr  tərəfindən  təqdim 

edilməsindən sonra BMT Nizamnaməsi qüvvəyə mindi. Həmin vaxtdan etibarən beynəlxalq 

təqvimdə 24 oktyabr BMT Günü adlanır. 

 

BMT-nin  bir  təşkilat  kimi  əsas  xüsusiyyəti  sülh  və  təhlükəsizlik  məsələlərinə 

istiqamətlərində  əks  olunan  siyasi  xarakteri  və  dövlətlərarası  əməkdaşlığın  bütün 

sferalarında  kifayət  qədər  geniş  səlahiyyətlərə  malik  olmasıdır.  Bu  xüsusiyyətlər  əvvəlki 

hökumətlərarası təşkilatların heç birinə xas deyildi. 

 

Beləliklə,  Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatı  sülhün  və  beynəlxalq  təhlükəsizliyin, 

həmçinin  dövlətlər  arasında  əməkdaşlığın  dəstəklənməsi  məqsədilə  yaradılmış  universal 

beynəlxalq təşkilatdır. 

 

8.4. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının məqsədləri, fəaliyyət prinsipləri və strukturu, 

onun baş və köməkçi orqanları 

 

---

 

20

 

 

BMT-nin fəaliyyəti onun Nizamnaməsi əsasında tənzimlənir. BMT-nin Nizamnaməsi 

bütün dövlətlər üçün məcburidir və onun Preambulasında deyilir:  

“Biz, Birləşmiş Millətlərin xalqları,  

gələn  nəsilləri,  həyatımızda  iki  dəfə  bəşəriyyətə  sözlə  deyilə  bilməyən  bəlalar 

gətirmiş müharibənin müsibətlərindən xilas etmək və  

əsas  insan  hüquqlarına,  insan  şəxsiyyətinin  ləyaqət  və  dəyərinə,  kişi  və  qadınların, 

böyük və kiçik millətlərin hüquq bərabərliyinə inamı yenidən təsdiq etmək və  

ədalətin  və  müqavilələrdən  və  beynəlxalq  hüququn  digər  mənbələrindən  irəli  gələn 

öhdəliklərə hörmətin bərqərar ola bildiyi şərait yaratmaq və  

sosial  tərəqqiyə  və  daha  artıq  azadlıq  şəraitində  yaşayış  səviyyəsinin  daha  da 

yaxşılaşdırılmasına yardım göstərmək  

və bu məqsədlərlə  

mehriban qonşular kimi dözümlülük nümayiş etdirmək və birlikdə, bir-birimizlə dinc 

yaşamaq və  

beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi qoruyub saxlamaq üçün öz gücümüzü birləşdirmək 

və  

prinsiplər  qəbul  etmək  və  metodlar  müəyyənləşdirməklə,  silahlı  qüvvələrin  ümumi 

mənafedən başqa ayrı bir halda tətbiq olunmamasını təmin etmək və 

bütün  xalqların  iqtisadi  və  sosial  tərəqqisinə  yardım  göstərmək  üçün  beynəlxalq 

mexanizmdən istifadə etmək əzmində olaraq, 

bu məqsədlərə nail olmaq üçün öz səylərimizi birləşdirmək qərarına gəldik”. 

BMT-nin  məqsəd  və  prinsipləri  Nizamnamənin  birinci  fəslində,  müvafiq  olaraq, 

birinci  və  ikinci  maddələrdə  öz  əksini  tapmışdır.  BMT-nin  məqsədləri  kimi  aşağıdakılar 

müəyyən edilmişdir: 

1.

 

Beynəlxalq  sülhü  və  təhlükəsizliyi  qoruyub  saxlamaq  və  bu  məqsədlə:  sülhə 

təhlükənin  qarşısını  almaq  və  aradan  qaldırmaq  üçün  və  təсavüz  aktlarını  və  digər 

sülhün  pozulması  hallarını  yatırtmaq  üçün  səmərəli  kollektiv  tədbirlər  görmək  və 

sülhün  pozulmasına  gətirib  çıxara  bilən  beynəlxalq  mübahisə  və  situasiyaların  dinс 

vasitələrlə və ədalət və beynəlxalq hüquq prinsiplərinə uyğun olaraq nizamlanmasına 

və yaxud həll olunmasına müvəffəq olmaq; 

---