1
Mövzu 8.
BİM sistemində beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar
8.1. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin dövlətlərarası tənzimlənməsinin formalaşması,
təkamülü və müasir sistemi
Təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi, dünya iqtisadiyyatında ölkələrin qarşılıqlı
asılılığının güclənməsi, qlobal problemlərin yaranması və kəskinləşməsi beynəlxalq iqtisadi
münasibətlərin məqsədyönlü tənzimlənməsini obyektiv zərurətə çevirmişdir.
Dünya təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrinin çoxtərəfli dövlətlərarası tənzimlənməsi
hələ ikinci dünya müharibəsinə qədər meydana gəlmişdir. Lakin, dövlətlərarası tənzimləmə
beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə yalnız müharibədən sonrakı illərdə ciddi amilə
çevrilmişdir.
Beynəlxalq münasibətlərin dövlətlərarası tənzimlənməsi müxtəlif ölkələrin könüllü
surətdə öz üzərlərinə götürdükləri öhdəliklərin və dünya təsərrüfat əlaqələri sferasında
ümumi davranış qaydalarının məcmusudur.
Dünya təsərrüfatının müharibədən sonrakı illərdə inkişafı göstərir ki, beynəlxalq
iqtisadi münasibətlərin dövlətlərarası tənzimləmə sisteminin formalaşması və inkişafının
əsas təkanverici amilləri aşağıdakı proseslər olmuşdur.
Birincisi,
gömrük tariflərinin aşağı salınması yolu ilə beynəlxalq ticarətin
liberallaşdırılmasının zəruriliyi: ikinci dünya müharibəsi nəticəsində dağılmış Avropa
iqtisadiyyatı sürətli bərpa prosesini tələb edirdi ki, bu da xarici ticarət əlaqələrinin
aktivləşdirilməsini,
kapitalın
sərbəstə
hərəkətinin
dəstəklənməsini,
beynəlxalq
hesablaşmalar sisteminin qaydaya salınmasını nəzərdə tuturdu. Bu amil Bretton-Vuds
konfransının qərarlarında və QATT, BVF, BYİB kimi beynəlxalq təşkilatların
yaranmasında mühüm rol oynadı. Sonradan əksər ölkələr başa düşdülər ki, azad beynəlxalq
ticarət dinamik artıma yol açır, dünya üzrə texnologiyanı hərəkət etdirir, əmək
məhsuldarlığının artırılmasını stimullaşdırır, müəssisələr üçün irihəcmli dünya bazarlarını
açır.
İkincisi, imperializmin müstəmləkə sisteminin dağılması və azadlıq qazanmış
ölkələrin iqtisadi inkişafının təmin edilməsi: bu ölkələr 1960-1970-ci illərdə dünya
təsərrüfat əlaqələrinin yenidən qurulması, yeni iqtisadi qaydanın bərqərar edilməsi tələbləri
2
ilə çıxış etməyə başladılar. Onlar həmçinin daha yüksək qiymət səviyyələrində xammal
bazarlarının sabitləşdirilməsini, sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə proteksionizmin aradan
qaldırılmasını, texnologiyaların ötürülməsi üçün güzəştli şərtlər, maliyyə yardımının
artırılmasını və s. tələb edirdilər.
Nəticədə daha əvvəl yaradılmış beynəlxalq təşkilatlar (BVF, BYİB, QATT) öz
daxillərində bircinsliyi (sınayecə inkişaf etmiş ölkələrin timsalında) itirdilər və bu
təşkilatlara Asiya, Afrika və Latın Amerikasının azadlıq qazanmış ölkələri üzv oldular.
Bundan başqa, bir sıra yeni iqtisadi təşkilatlar (məsələn, YUNKTAD – BMT-nin Ticarət və
İnkişaf üzrə Konfransı) yaradıldı.
Üçüncüsü, 1970 və 1980-ci illərin xammal və ərzaq böhranları, bu böhranların neft
ixrac edən ölkələrin davranışları ilə daha da kəskinləşməsi sənayecə inkişaf etmiş
ölkələrdə struktur böhranları inkişaf etmiş ölkələrin OPEC ölkələrinə münasibətdə
razılaşdırılmış mövqelərinin olmasını və onların milli iqtisadiyyatların struktur
yenidənqurması prosesində birgə səylərini obyektiv zərurətə çevirdi.
Dördüncüsü, dünya iqtisadiyyatının qloballaşması, ölkələrin qarşılqılı əlaqələrinin
və asılılıqlarının güclənməsi, milli iqtisadiyyatların dünya təsərrüfatında baş verən
dəyişikliklərə uyğunlaşma zəruriliyi sənayecə inkişaf etmiş aparıcı ölkələrin iqtisadi
siyasətlərinin koordinasiyasını, milli siyasətlərin və beynəlxalq sabitliyin zəruri
uyğunluğunu təmin edə biləcək əməkdaşlıq və müqavilələrin müxtəlif metodlarının
işlənməsini tələb edirdi. 1980-ci illərdə daim meydana gələn ticarət müharibələrinin
fonunda beynəlxalq iqtisadi münasibətlərinin razılaşdırılmış ölkələrarası tənzimlənməsi
dünyada bir çox təhlükəli iqtisadi situasiyaların həll vasitəsi kimi çıxış edirdi. Dünyanın
aparıcı ölkələrinin iqtisadi siyasətlərinin koordinasiyası məqsədilə 1961-ci ildə İqtisadi
Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı yaradıldı, “böyük yeddilik” ölkələrinin (ABŞ, Yaponiya,
Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya, İtaliya) ən yüksək səviyyələrdə müntəzəm görüşləri
praktikaya çevrildi və s.
Beşincisi, transmilli şirkətlərinin güclənməsi: bu şirkətlərin fəaliyyəti milli
sərhədlərin çərçivəsindən kənara çıxır və onların maraqları həm mənsub olduqları ölkələrin,
həm də fəaliyyət göstərdikləri ölkələrin milli iqtisadiyyatlarının inkişaf maraqları ilə
ziddiyyətə girir ki, bu da onların fəaliyyətinin tənzimlənməsinin forma və metdolarının
tapılmasını zərurətə çevirib. Nəticədə, BMT-də transmilli şirkətlər üzrə mərkəz açılmışdır.