Milliy ideologiya

 

27 

Sulayman  bizlerge  jaqiniraq bolg`an, Sulaymannin`   shaqi bar»  degen  mifte  ushirasadi). Sonda jilan  

haywanlardin`  etin  ha`mmesinen  mazali  ko`rip  soni    tan`lag`an.    Payg`ambar  kelisken.  Sonda  jilan  

kamor  (su`yir  shibin)  g`a  en`    mazali    haywandi    aniqlap  beriwdi  sorag`an.    Kamar  bir  bir  tamshidan  

qan  a`kelip  jilannin`  tiline  ha`r  qiyli  haywannin`    qanin  tamizip  turg`an.    Kamar  tag`i  bir  maqluqtin`  

qanin alip kiyatirg`anda  oni qarlig`ash  ko`rip, onnan en`  mazali  qandi  aniqladin`ba dep sorag`anda  

kamar juwap  retinde  en` mazali  qan adamnin` qani,  oni ha`zir  alip baratirg`anin aytadi.  Qarlig`ash 

kamardi bul joldan qayt  olay  etpe  desede  oni   tin`lamay  jilang`a  qaray  tez uship  ketipti. Qarlig`ash 

quwipti.  Ol  kamardi    jilannin`  tiline  adamnin`  qanin  tamizip  atirg`anda    izinen  jetip  kamardi    jilan 

tilindegi qan  tamshisi menen shoqip alipti. Sonnan jilannin` tili jirtilip ekige bo`linedi.  Qaymiqqan da  

qarlig`ashtin`  quyrig`i  jilannin`  awzina  ilinip  qaladi.  Sonnan  jilannin`  tili  ekige  bo`lingen  ha`m 

qarlig`ashtin` quyrig`inin pa`ride  ayrilip ekige bo`lingen. Sonnan beri jilan qarlig`ashti quwdalaydi  al 

qarlig`ash  adamdi  panalaydi    ha`tteki  onin`  u`yinin`    pa`tigine  u`ya  saladi  delinedi.  Adam  ha`mme  

waqit    qarlig`ashti  jaqlaydi.    (Qazaqtin`  To`le  biy  degen    biyin  «Qarlig`ash    a`wliye»    dep  atag`an  

afsanada bar). 

Bunin` ideyaliq ha`m a`dep-ikramliq, ruwhiy mazmuni  joqari. Bunda  birinshiden adamnin` 

birinshi  ekologiyaliq  baqlawi  ko`rinedi. Shininda da qarlig`ashtan basqa hesh bir qus bo`lingen quriq 

pa`rine  iye  emes  (shimshiq,  qumiri,  kepter,bulbil,  popugay,  kaneey,  afanka  h.t.b.)  haywanlar    arasinda 

da ayri til  ju`da` siyrek (geypara reptilelrdi aytpag`anda). 

2.  Onda  adam    joqari    en`  bahali    maqluq  ol  qandayda  bir  ja`nlikke    bag`inip,  onin`    awqati 

boliwi mu`mkin emes, kerisinshe og`an xizmet etiwi kerek 

3.  Bunda  shinliqtin`  salistirmali  ekenligi  ko`rsetilgen.  Eger  shinliq  adamg`a  ziyanli,  og`an 

qarsi  qaratilg`an bolsa onnan ha`tteki qudaydin` qa`lewi bolsada  bas tartiw kerek 

4.  Onda  jaqsiliqqa  jaqsiliq  penen  juwap  beriudin`  za`ru`rligin,  birewdin`  xizmetin 

umitpawdida ko`rinedi 

5. Ol fol`klordin` ajayip u`lgisi. Onda a`iyemgi adamlardin`  ko`rkemlik  talg`ami,  estetikaliq 

ko`z qaraslari ko`rsetilgen. 

Ol da`wirdegi bul mifte diniy, filofiyaliq, a`dep-ikramliliq ko`z-qaraslar, ta`biyatti  taniwdan  

elementlerin o`zi ishine alg`an. 

Uliwma  tyurk  miflerinin`    ishinde  geneologiyaliq  yag`niy  qandayda  bir  qubilistin`, 

qa`wimnin`,  uriwdin`  kelip  shig`iw  mifleri  ko`plep  ushirasadi.  Ilimpazlar    onin`  en`  a`iyemgi  tyurk  

qa`wiminin`  kelip  shig`iwi.  Ol  VI  a`sirde  qitaylar  ta`repinen  eki  varianti  jazip  aling`an.  Tyurklerdin` 

babalari  batpaqliqlar  arasinda    jasag`an.  Qon`si  qa`wimler  oni  qirg`an.  Tiri  tek  10  jasar  bala  qalg`an  

ha`m  ju`da`  o`limshi  bolip  jaralang`an.    Oni  urg`ashi  qasqir  awqatlandirg`an  ha`m  keleshekte    hayali 

bolg`an.  Dushpanlar  balani  tawip  alip  o`ltirgen.  Ju`nli  qasqir  Goachannin`    arqarag`ina  qaship,  

u`n`girde on bala tuwadi. Bireuinin`  ati Ashina uriudin` ati boladi. Onin` urpag`i  Asan-shad qa`wimdi 

u`n`girden  shig`arip    Altayg`a  ornalasadi.  Ol  qa`wim  tyurk  dep  aytilg`an  deydi.  (Bunday    mifler 

qipchaqlar  haqqindada bolip  Ashina  qipchaqtin` tiykari delingen). 

Oguzxan  haqqindag`i  mif  bir  ta`repten  geneologiyaliq  elementlerdi  o`z  ishine  alsa,  ekinshi 

ta`repten  epikaliq  ma`deniy qaharmandi bildiredi  «Oguznama»  eposinda  XIII-XIV a`sirlerde  karluk-

uyg`ir versiyasi onin` tiykari 2 min`  jil burin payda bolg`an. Mif boyinsha Oguzxan shiriqtin` nurinan 

payda bolg`an (bul Iisus Xristostin` tuwiliwin esleydi. (Deva Mariya hesh erkek ko`rmey oni tuwg`an)  

Ol birden  batir qaharman bolip tuwilg`an. (Ulig`bekke qaran`iz  onda ol  tuwiliwdan menin`  atim Oguz 

degen)    Onin`    sirtqi    tu`rin    totemlik    tu`sinik  penen  bayanlaydi.  Onin`    tu`r  tu`si    ogizge,    qasqirg`a, 

qindizg`a,  ayiwg`a  uqsatadi.  Onin`  joldasi  ko`k  qksqir    Oguzxan  aspan  qizina  u`ylenedi.  Onnan  u`sh 

---

 

28 

bala  Ku`n,  Ay,  juldiz  tuwiladi.  Ekinshi  hayali  -  jerlik  go`zzal  og`an  u`sh  bala  Ko`k,  Taw  ha`m  Ten`iz 

degen balalardi tuwip beredi. Mifte onin`  ha`r qiyli  qag`iyda, norma, nizamlardi  shig`arg`anina qaray  

oni  «Ma`deniy» qaharman dep esaplaydi. 

Oguzxan  mifti  basqa  uliwma    tu`rk  miflerdi  siyaqli    islamnin`  ta`sirinen    qayta  islenip 

o`zgerislerge ushiradi. Onin`  kelip shig`iwin  Yafastan Yag`niy bibliyadag`i Nu payg`ambardin`  Yafet 

degen  balasinan  shig`aradi. 

Tan`ri de uliwma tu`rk  mifi onda babalar ruwhina  siyiniw anamizm  ha`m keyin en`  joqari  

qudayg`a  aylang`an. Umay - ananin` obrazida ko`p qospali  evolyutsiyaliq  joldi o`tken. En` da`slep oni 

Tan`irdin`  hayali  dep qabil etken. Yag`niy birinshi ha`mmege o`mir bergen dep keyin ta`biyat  qudayi  

ha`m qudrat iyesi dep tu`singen keyin  islam ta`sirinen o`zgergen. 

Turan mifologiyasi ha`m onin`  tu`rkiy  qa`wimleri turmisindag`i orni 

Bizin`    en`  ertedegi    babalarimizdin`    ideyalarinin`    ha`m    rwxiylig`inin`    tariyxi    haqqinda 

mag`liwmatlar  a`sirden a`sirge   mif,  afsanalar ha`m ertedegi  jaziwlarda saqlanip  kiyatir.  Orta Aziya  

xaliqlarinin`    ertedegi    mif    ha`m  a`psanalari  tu`rli    temalarda    bolg`an.  Sonin`    ishinde      mifler,  

haywanlar,  quslar    haqqinda    mifler,    qudaylar  ha`m      afsanaviy    qaharmanlar  haqqinda    mifler    bolip 

olarda    jaqsilaniw,    baxt-saodat    quyash  nuri    ha`m  issiliq,  jamanliqqa  baxitsizliq  u`lkesi  degen  

tu`sinikler  ju`zege  kelgen.  Jaqsiliq  ha`m  jamanliq    arasindag`i    gu`res    mifologiyaliq    obrazlarda, 

Mitrada, Koyumars, Iyma  ha`m basqa  obrazlarda ko`ringen. 

Mitra  quyash   qudayi. Ol kisilerge nur, issiliq  baxit-saodat bag`ishlag`an.   Sonin` menen birge  

jaqsi    qurallang`an  bolip    dushpanlarg`a  qarsi    daxshat    saladi,  kisilerdi    apattan  qutqaradi.  Mitra  

tawsilmas    ku`shke  iye  bolg`an    palwan    sipatinda  ko`rinedi.    Ol  dushpang`a    ayawsizliq  penen      joq 

qiladi ha`m oni   jen`edi. Ol  otta  ku`ymeytug`in, suwg`a batpaytug`in, otta so`nbeytug`in  qaharman. 

Turan degen kaysi jer, qay  jerge  jaylasqan. bul tuwrali  mirza Ulig`bektin`  «To`rt ulis tariyxin»  

u`yreniw kerek. 

Efas  ibn nux og`iz  ul bolg`an onin`  birinshisi Tu`rk. Ol  ullarina jer  bo`listirgen. Ol Ulig`bekke  

aytilg`an. 

Turan-Shig`ista  Tinish  okeaninin`    Batisti    Balkang`a      deyin,    Qublada    Gimalay    tawin    Tibet,  

Arqa  Hindistannan  tartip arqa   qutibqa deyin  teren`irekke  o`z ishine alg`an.   Insan  tariyxinda  en` 

u`lken    bir  ma`mleket  bolg`an.  Azerbayjan,  Tu`rkiya,  Tu`rkmenistan,  O`zbekstan,  Qirg`izstan,  

Qazaqstan,  Azerbayjang`a kiretug`in  Nag`ichivon,  O`zbekstan  ta`rkibine kiretug`in Qaraqalpaqstan.  

Gruziyag`a   kiretug`in  Ajariston. Moldaviyag`a kiretug`in Gagauziya  bar. 

Rossiya ishindegi suveren ma`mleketler  Bashqurtstan Kabardiko-Balkar, Tatarstan, Chubasiston, 

Yaxudstan,  Dag`istan.  Sonday      Rossiyaday    Tu`rkiy  xaliqlardin`    Tauli-Altay,  Karachat-Cherkesiya,  

Xakasiya   rayonlari. Qitayda  uyg`irlardin`  Shinjon-Uyg`ir   rayoni, Arqa   Kiprde  Tu`rk respublikasi 

ko`p jildan beri bar.  Bul  xaliqlardin`  ha`r biri o`zlerin tu`rk  babamizdin` ha`m Turannin`  miyrasxori 

dep  biledi  ha`m  og`an    haqisida  bar.    Msali    Azerbayjan  respublikasi  milliy  g`a`rezsizlikke    iye 

boliwdan-aq  milliy  telegraf  agentligin «Turon» dep  atay basladi. 

Sonday-aq    tiykarg`i    tili,  dini    o`zgerip    ketken  Bolgariya,  Mojoristan    (ruminiya)    g`a`rezsiz  

ma`mleketleri,    Mordva,Mari,  Udmurd,  Tuva    Muxtar  ma`mleketler  xalqimizda    Sibir,  Uzaqsharq   

u`lkelerindegi,  Qitay  Mongolistan,  Afganistan,  Iran,  Hindistan  u`lkelerin  tu`rk  baba  ha`m  Turan 

ma`mleketlerinin` miyrasxori  dep esaplaw  tabiiy. 

Onin`  geografiya tawlari Ural, Kavkaz, Tyanchan. Pamir, Gimalay, Altay  ha`m basqalar. 

Okeanlari Arqa Muz okeani, Tinish okeani  

Ten`izleri Qara Ten`iz, Azov  ten`izi,  Jer orta ten`izi h.t.b.  

---