Microsoft Word Vaqif kitab son son ?sas 1 doc
Yüklə 7,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
M.P.Vaqif və müasirlik
8 Şəhərin və onun ətraflarının xarici hücumlara qarşı müdafiəsinin əhəmiyyətini yaxşı anlayan Vaqif bu nöqteyi-nəzərdən İbrahim xana faydalı məsləhətlər verərmiş. XIX əsrin şairlərindən H.Qaradaği öz təzkirəsində yazır: “Yazılanlara görə Vaqifin bir para elmlərdə səriştəsi var imiş. Ələlxülus hücum və elmi-mühəndislikdə İbrahim xanın hərəmxanasının və onun özünün və övladının hər cürə təmiratının və şəhərin ətrafına çəkilmiş hasar və barının ümdə naziri və mübaşiri mərhum Molla Pənah imiş. Bu günə iyirmi il müddəti, hər bir ümuratda müdəbbiranə hörmət ilə İbrahim xan xanədanında dolaşıb. Mərhum İbrahim xan Molla Pənahı hər bir ümuratda qabil və kamil görməyi cəhətə, həmişə onu möhtərəm və artıq dost tutub onun məsləhət və tədbiri ilə iş görərmiş. Bu səbəbdən Qarabağda zərbülməsəl olub bir söz söylənilir: “Hər oxuyan Molla Pənah və hər qatırçı Murad olmaz” (5, 3). A.Berje yazır ki, “Vaqif xüsusilə, təcrübəli mühəndis kimi tanınmışdı. Şuşadakı Xan sarayı, yaşayış yerləri və qala hasarları onun tərəfindən tikilmişdi”. Vidadinin bir şeirində Vaqifin mühəndisliyinə işarə edərək yazır: Məhşərə tən qayim olsun binası, O məscid ki, doğru imarət eylərsən (7, 35) Vaqif dövründə Azərbaycan bir sıra xanlıqlara ayrılmışdı. Bu, ölkənin mədəni-iqtisadi inkişafına mane olur və vətənin istiqlaliyyətini müdafiə etmək işini çətinləşdirirdi. Ölkənin gələcəyini düşünən fədakar dövlət xadimləri bütün xanlıqları bir mərkəzdə birləşdirib, müstəqil dövlət yaratmaq uğrunda mübarizə edirdilər. Lakin onlar birləşə bilmirdilər: Şəkidə Çələbi xan, Qarabağda Pənah xan, Qubada Fətəli xan ayrı-ayrılıqda mübarizə aparırdı. Bu zaman ölkənin azadlığını qorumaq və müstəqil Azərbaycan yaratmaq uğrunda siyasətə Vaqif rəhbərlik edirdi. Onun təşəbbüsü ilə İbrahim xan Yerevan hakimi Məhəmməd xanı, Talış hakimi Mir Mustafanı və Gürcüstan hökmdarı ikinci İraklini birləşməyə çağırır. Bu məqsədlə Vaqif Tiflisə gedir, onlarla uzun müddət məktublaşır. Dörd hökmdar mübarizədə bir-birilərinə yardım edəcəklərinə söz verirlər. XVIII əsrin 90-cı illərində Qarabağ xanlığı İran və Çar Rusiyası arasında kimi seçmək, kimə arxalanmaq məsələsini həll etməli idi. İbrahim xan və Vaqif İranda bərqərar olmuş Ağa Məhəmməd şaha tabe olmaq fikrində deyildi. 1795-ci ildə İran qoşunu Qarabağ torpağına daxil olur, Şuşa qalası mühasirə edilir. Qala mətanətlə müdafiə olunaraq hücumu dəf edə bildi. Vaqif bu müdafiəyə şəxsən rəhbərlik edirdi. Mühasirə zamanı maraqlı bir hadisə baş vermişdi. “Ağa Məhəmməd şah İbrahim xanı qorxutmaq niyyəti ilə bir beyt yazıb qalaya göndərmişdi. Fələyin mancanağından fitnə daşları yağır, Sən əbləhcəsinə şüşə içərisində dayanmısan. Xan məktubu Vaqifə vermiş və o, şair Dərgidən götürdüyü beyt ilə dərhal cavab vermişdi: Məni qoruyan mənim tanıdığımdırsa, Şüşəni daş qoltuğunda salamat saxlayar. (8, 80-81) Cavab şahı bərk qəzəbləndirmişdi. Vaqifin əsərlərindən və Vaqifə yazılan şeirlərdən onun mərd və cəsur bir şəxsiyyət olduğu aydın olur. O, silah gəzdirən igid, hərbi işlərə rəhbərlik edən tədbirli bir vəzir idi. Bu cəhəti F.Közərli də qeyd edir: “Vaqif özü şair isə də, vaxtın təqazisinə görə onun meyli-könülü silah və əsləhəyə dəxi olub, igidlik iddiasına həm düşərmiş və məqami-zərurətdə özü yaraq götürüb davaya çıxarmış” (4, 113). Qalabəyi Məhəmməd xanın Vaqifə yazdığı cavabından gətirdiyiniz misralar bu cəhətdən maraqlıdır: Az qalıbdır yaşın yetirə yüzə, İndən belə bəsdir, dəm vermə sözə, Qılıncı, tüfəngi bağışla bizə, Kağız, qələm, dəvam, çuxanı saxla. (6, 9) Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşa qalasını 33 gün mühasirə edirsə də xalqın əzmini qıra bilmir. Qarabağ xanlığı yalnız öz qalasını mühafizə etmir. O, özünün Yerevan və Gürcüstan müttəfiqlərinə də kömək göndərir. Qacar ordusu Şuşa şəhərini təslim edə bilmir. Bu vuruşmaların şahidi olan Mirzə Camal Şuşanın müdafiəsində xalqın göstərdiyi qəhrəmanlığı təsvir edərək yazır ki: “Ol vəxtdə mən dəvanı və əhvalatı görürdüm. Qarabağ əhli-müsəlman öz qoşunu ilə xalqın hüzuruna cəngə amadə durmuşdu. Neçə dəfə Ağa Məhəmməd şah öz külli qoşunu ilə hücum etdi ki, qələni təsxir eləsin, amma İbrahim xanın rəşid və qoçaq süvari və piyadə əsakiri dilir olan sərkərdələri onun müqabilinə çıxıb mərdanə dəva edib, onu məyus və məğrub geri qaytardılar. Axırda Ağa Məhəmməd şahın əli boşa çıxıb Gürcüstan səmtinə üz qoydu” (10, 26-28). M.P.Vaqif və müasirlik
9 Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşa məğlubiyyətini yaddan çıxara bilmirdi. O, Qafqaza sahib olmaq, İbrahim xandan və onun hazırcavab vəziri Vaqifdən intiqam almaq üçün fürsət gözləyirdi. Bu zaman Rusiya orduları Qafqazdan geri çəkildi. Eyni zamanda təbii fəlakət nəticəsində Qarabağa dəhşətli bir aclıq düşdü. Belə bir fürsəti Ağa Məhəmməd xan əldən qaçırmayaraq, 1797-ci ildə böyük bir qüvvə ilə Araz çayını keçərək Şuşa üzərinə hərəkət edir. Bu gözlənilməz hücum Qarabağ xanlığını çıxılmaz bir vəziyyət qarşısında qoydu. Aclıq və xəstəlikdən əhalinin böyük bir qismi baş götürüb o biri xanlıqlara köçdüyündən nə ordu toplamaq və onu təmin etmək imkanı oldu. Odur ki, xan öz saray ərkanı ilə Şuşadan çıxıb şəhəri müharibəsiz təslim etməyə məcbur olur. İbrahim xanın öz adamları ilə Beyləqana qaynı Əmma xanın yanına gedir, lakin Vaqif şəhərdə qalır. Rəvayətə görə Vaqifin xan ilə birlikdə şəhərdən çıxmamasının mühüm bir dövlət sirri ilə əlaqədar olduğunu təxmin etməyə imkan verir. Şuşa qalası alındıqdan sonra Vaqif həbs olunur. “Tarixi məxəzlərin verdiyi məlumata görə Vaqif cürətli, öz izzət-nəfsini qoruyan, mərd və mübariz bir şəxsiyyət olmuş, ölüm qarşısında belə düşmənə əyilməmişdir” Qacar qoşunları Şuşa şəhərini işğal edir, Vaqif də həbsə alınıb, səhər öldürülmək üçün saxlanılır. Lakin Ağa Məhəmməd şah həmin gecə yatağında öldürülür. Vaqif həbsdən azad olur və dostu Molla Vəli Vidadiyə məşhur şeirini yazır: Ey Vidadi, gərdişi-dövrani kəcrəftarə bax! Ruzigarə qıl tamaşa, karə bax, kirdarə bax! Əhli-zülmü necə bərbad eylədi bir ləhzədə, Hökmi-adil padşahi-qadirü qəhharə bax! İbrət et Ağa Məhəmməd xandan, ey kəmtər gəda, Ta həyatın var ikən nə şahə, nə xunxarə bax! Vaqifa, göz yum cahanin baxma xubi züştinə Üz çevir ali-əbayə, Əhmədi-Muxtarə bax! (6, 167) Qacarın ölümündən sonra Şuşada müvəqqəti olaraq İbrahim xanın qardaşı oğlu Məhəmməd bəy Cavanşir xanlığı ələ keçirir. Məhəmməd bəy Cavanşir hər şeydən əvvəl əmisinin yaxın adamlarını aradan götürməyi qət edir. Ona görə də hamıdan əvvəl Vaqifi öldürmək üçün bəhanələr axtarır. Bunu hiss edən Vaqif, ağır dəqiqələr keçirir. “Görmədim” rədifli məşhur müxəmməsini yazır: Mən cahan mülkündə, mütləq, dоğru halət görmədim, Hər nə gördüm, əyri gördüm, özgə babət görmədim. Aşinalar ixtilatında sədaqət görmədim, Biətü iqrarü imanü dəyanət görmədim, Bivəfadan lacərəm təhsili-hacət görmədim. Baş ağardı, ruzigarım оldu gün-gündən siyah, Еtmədim, səd hеyf kim, bir mahi rüxsarə nigah, Qədr bilməz həmdəm ilə еylədim ömrü təbah, Vaqifə, ya rəbbəna, öz lütfünü еylə pənah, Səndən özgə kimsədə lütfü inayət görmədim. (6, 199-201) Məhəmməd bəyə də könülsüz yazılmış bir şeir həsr edirsə də, bu şeir təsirsiz qalır. Vaqif İbrahim xana gizli məktub yazıb, necə qayıtmasını xahiş edir. Məktubu çarığında aparan kəndli tutulur. Məhəmməd bəy Vaqifi oğlu ilə birlikdə 1797-ci ildə Şuşa şəhərində öldürtdürür.
Ədəbiyyat 1. Araslı H. Bakı, Azərnəşr, 1952, s.7 2. Бартолд В. История культурой жизни Туркистана. Л., 1927. 3. Dadaşzadə A. Vaqif həyatı və yaradıcılığı. Azərbaycan EA nəşr., 1966, 189 s. 4. Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları , I cild, I hissə, 1925. 5. Qaradaği H. Təzkirə əlyazması. Azərb. SSR. EA. №7602. 6. Molla Pənah Vaqif. Əsərləri. Azərb.Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1968, 280 s. 7. Molla Vəli Vidadi. Əsərləri. Bakı, 1957. 8. Mirzə Adıgözəlbəy. Qarabağnamə. Bakı, 1950. 9. Mir Mehdi Xəzani. Tarixi-Qarabağ. Bakı ,1950.
Yüklə 7,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|