Microsoft Word Vaqif kitab son son ?sas 1 doc
Yüklə 7,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
M.P.Vaqif və müasirlik
32 Beləliklə, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində M.P.Vaqif kimi söz bahadırlarının, fikir cahangirlərinin klassik irsindəki fiziki tərbiyə, hərb işi fiziki-cismani yetkinlik problemləri ilə bağlı fikirlərin araşdırılıb nəsillərə çatdırılması müasir günümüz üçün olduqca önəmli vəzifəyə çevrilməlidir.
Ədəbiyyat 1. Vaqif M.P. Əsərləri. Bakı: Yazıçı,1988 2. Nizami adına Azərbaycan Ədəbiyyat Muzeyinin fondu, (iş № 833/491) 3. Köçərli F.B. Azərbaycan ədəbiyyatı, 2 cilddə,I c., Bakı: Elm, 1978 4. Araslı H.M. XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı: ADU-nun nəşriyyatı, 1965 5. Mirzə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə. Bakı: Azərnəşr, 1950
BABAYEVA ŞƏBNƏM Bakı Slavyan Universiteti
MOLLA PƏNAH VAQİFİN HƏYAT VƏ YARADICILIĞI MİR MÖHSÜN NƏVVABIN “TƏZKİREYİ-NƏVVAB” ƏSƏRİNDƏ
Açar sözlər: Molla Pənah Vaqifin irsi, “Təzkireyi-Nəvvab” əsəri , təzkirələr, qoşmalar, ictimai- siyasi lirika
Molla Panah Vagif’s life and works in Mir Mohsun Navvab’s poem “Tazkire-i Navvab” Molla Panah Vagif who had a specific place in the 18 th
was a prominent figure of the founder of the Karabakh Khanate. As Vagif’s poetry indicates 18 th century contradictions joys and sorrows more brilliantly, this period of the literature is called “Vagif’s century”. It can clearly be seen from the memovis that there was a mysterious contact and harmony between the outstanding diplomat and poet – Vagif’s artistic creativity and political activity. In “Tazxineyi-Navvab” expressed social-political poems, muxammas – each of them shows the richness of Vagif’s inheritance. This poetry which is the expression of social-political success of Karabakh Khanate in 18 th century is differed with its optimism and folk character.
Keywords: Molla Panah Vagif’s heritage, “Tazkire-i Navvab” work, tazkiras, qoşmas, public political poem.
Əski və orta yüzilliklər Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi üçün təzkirə, cüng, bəyaz və s. ədəbi məxəzlər əsas qaynaqlar sayılır. Təzkirələr ilk dəfə olaraq İran ədəbiyyatında meydana gəlmişdir. Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında Məhəmməd Övfinin “Lübab ül-əlbab” əsəri ilə başlanğıcı qoyulan təzkirəçilik ənənələrinin davamı olaraq Mir Möhsün Nəvvabın “Təzkireyi-Nəvvab” əsərini göstərə bilərik. Farsca yazıl- masına baxmayaraq, təzkirədə bir Azərbaycan türkünün ruhu duyulmaqdadır. Təzkirələr inkişaf etdikcə onların ədəbiyyatşünaslıq tədqiqatları ilə ortaq cəhətləri artmağa başlamışdır. Bu cəhətdən fərqlənən ilk təzkirə məhz Mir Möhsün Nəvvabın qələmindən çıxmışdır. “Təzkireyi-Nəvvab” əsərinə nəzər saldıqda görürük ki, burada Şərq təzkirəçiliyi ənənələrinin prinsiplərinə aludəçilik yoxdur. Təzkirələrə avtoqraf vərəqlərinin daxil olunması ideyası Mir Möhsün Nəvvaba aiddir. Bu əsər digər təzkirələrlə müqayisədə XIX əsrin ən geniş və əhatəli antoloji ədəbiyyat nümunəsi sayıla bilər ” (1, s. 97). Bildiyimiz kimi, XIX əsr Qarabağ ədəbi mühitinin ən parlaq dövrüdür və Mir Möhsün Nəvvab özü də bu işi görmək istəyinin səbəbini təzkirədə belə izah edir: “ Bu gözəl dövranda, mübarək 1309-cu ildə görkəmli din qardaşların-dan bəziləri belə arzu etdilər ki, tarixin səhifələrində bir yadigar qalması üçün Qarabağ şairlərinin əziz adları, onların keçdikləri həyat yolu toplanıb bir təzkirə tərtib edilsin” (3, s. 7-8). Əsər üç hissədən ibarətdir. Birinci hissədə verilən ilk məlumat XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatına bir sıra yeniliklər gətirən, həyatının bütün əzab-əziyyətinə baxmayaraq nikbinliyi ilə fərqlənən M.P.Vaqif haqqındadır. Burada “Rəhmətlik Molla Pənah Vaqifin həyat yolu” adlı bir bölmə vardır. Məhz həmin hissə şairin həyatının bəzi məqamlarını yaşatmaq məqsədinə xidmət edir. Onun anadan olma tarixi, həyatının son çağında üzləşdiyi hadisələr, öldürülmə səhnəsi aydın şəkildə əks olunur. Təzkirədə Vaqifin həyatı haqqında verilən qısa məlumatda onun öldürülmə səhnəsi ilə bağlı fərqlər, hətta, bu zaman Vaqifin oğlu ilə arasında baş verən mükaliməyə dair məlumatların yanlış olduğunu söyləyənlərdə vardır. Burada qeyd olunur: “Molla Pənah öz oğlu Əli Ağaya dedi: “Ey oğul, bizi hara aparırlar?! O dedi: Sən camaatı göndərdiyin yerə aparırlar” (3, s. 11). Bu faktın yanlış olduğunu söyləsələr də, onu da deyə bilərik ki, məhz M.P.Vaqif və müasirlik 33 Y.V.Çəmənzəminlinin “Qan içində” romanında da M.P.Vaqiflə oğlu arasında gedən bu mükalimə eynilə verilmişdir. “Təzkireyi-Nəvvab” əsərində Vaqifin ictimai fəaliyyəti ilə bağlı məlumat verilən hissədə daha maraqlı bir faktla rastlaşırıq: “ Hicri təqvimlə 1215-ci ildə, yəni 1800-1801-ci illərdə sağ imiş və təxəllüsü Vaqif olmuşdur” (3, s. 12). Bizə bu vaxta qədər məlum olan ölüm ili isə 1797-ci ildir. Mir Möhsün Nəvvab öz təzkirəsində Vaqif irsindən 6 müxəmməs, 6 qəzəl, 4 qoşma, müxəmməs- müstəzad, mürəbbe, Vidadi ilə deyişməsini əks etdirmişdir. Təzkirədə daha çox diqqəti cəlb edən Vaqifin “Saqqal” müxəmməsidir. Bu müxəmməsi ilk dəfə oxuyan hər bir kəs burada satirik bir əhval duya bilər. Satiranın Azərbaycan ədəbiyyatında yaranması isə Qasım bəy Zakirin adı ilə bağlıdır. Lakin biz XVIII əsrdə yaşayıb-yaratmış Vaqif yaradıcılığında satira tipli şeirin ilk cücərtilərini görür və satirik ruhu hiss edirik. Vaqifin məhz bu müxəmməsi geniş şəkildə öyrənilib araşdırılmasa da, məhz Mir Möhsün Nəvvab təzkirəsində özünə yer edə bilmişdir. Görünür Nəvvab Vaqifin ədəbiyyatımıza gətirdiyi satirik ab-havanı bu təzkirədə bir yenilik kimi verməyə və Vaqif yaradıcılığının üzə çıxarılmayan yeni bir istiqamətini göstərməyə çalışmışdır: “Ey məni eyləyən aləmdə pərişan, saqqal, Səni yox eyləsin ol qadiri-sübhan, saqqal. Görəyim kim, olasan xak ilə yeksan; saqqal, Ki, edibsən evimi sən belə viran, saqqal, Dəydi səndən mənə yüz illətü nöqsan, saqqal” (3, s. 29). Vaqifin “Saqqal” müxəmməsi Nəvvabın təzkirəsinin avtoqraf nüxsəsində yoxdur, bu şeir təzkirənin çap nüxsəsindən alınmışdır. Vaqifi ədəbiyyat tariximizdə yeni məktəb yaradan şair kimi tanıdan və bizə sevdirən ilk növbədə onun qoşmalarıdır. Xalq şeiri şəklində yazılan yaranan bu qoşmalar ziddiyyətlərlə dolu olan bir dövrün məhəbbət, şadlıq nəğmələridir. Onu da qeyd edək ki, Vaqifin qoşma və qəzəllərinin əsas mövzusu məhəbbətdir. Vaqifin məhəbbət lirikasının bir fərqli cəhəti də onlarda lirik qəhrəman olan məşuqənin vəsfinə geniş yer verməsidir. Bu cəhətin sonralar aşıq yaradıcılığında “Vaqif gözəlləməsi” havasının yaranmasına səbəb olduğu bilinməkdədir. Onun bəyəndiyi və təsvir etdiyi gözəl cismani və mənəvi gözəllikləri özündə birləşdirən Azərbaycan qızlarıdır. Vaqif qoşmaları məzmunca məhdud görünsə də, formaca olduğu kimi, məzmunca da rəngarəngdir. Onun şeirlərində aparıcı mövzu məhəbbət olmasına baxmayaraq, şair başqa mövzulara da biganə qalmamış və dövrün ən mühüm ictimai-siyasi hadisələrinə də şeirlər həsr etmiş, bu şeirlər vasitəsilə kədərini, sevincini, nifrətini və peşmanlığını bildirmişdir. Mir Möhsün Nəvvabın “Təzkireyi-Nəvvab” əsərində “Vaqifin həzli” başlığı ilə verilən şeiri və “Görmədim” müxəmməsi bu baxımdan diqqətə layiqdir. Mir Möhsün Nəvvab təzkirədə məqsədli şəkildə birinci Vaqifin “Görmədim” müxəmməsini vermişdir. Bu şeirin ön plana çəkilməsi Nəvvab amalını, onun ictimai-siyasi hadisələrə, zəmanəyə münasibətini aydınlaşdırır. Əvvəldə də göstərdiyimiz nümunələrə və faktlara nəzər salsaq, düşünülə bilər ki, Vaqif hər zaman bu dünyanı “şadlıq və gözəllik” məskəni hesab edib. Lakin Vaqifin həyatının son çağlarında qələmə aldığı bu müxəmməs onun yaradıcılığının və bütün XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən parlaq ədəbi abidəsi sayılır. Məhz burada əvvəlki şeirlərindən fərqli olaraq, Vaqifin qəzəb və nifrətinin hüdudsuzluğunu, dövrünün ictimai-siyasi həyatının nikbin bir şair qəlbində oyatdığı tufanı açıq-aydın görə bilirik: “Xah sultan, xah dərvişü gəda bilittifaq, Özlərin qılmış giriftari-qəmü dərdü fəraq. Cifeyi-dünyayədir hər ehtiyacü iştiyaq, Bunca kim etdim tamaşa, sözlərə asdım qulaq, Kizbü böhtandan savayı bir hekayət görmədim” (3, s. 13). Təzkirədə yer alan, Vaqif yaradıcılığının maraqlı şeirlərindən sayılan “Xristian qızının tərifinə dair” müxəmməs və “Tiflis tərifində dediyi müxəmməsi” diqqəti daha çox cəlb edir. Çünki həmin müxəmməslər tarixilik baxımından olduqca dəyərli mənbə, məxəz rolunu oynayır. Burada Qarabağ xanlığının Gürcüstan, eləcə də qonşu dövlətlərlə əlaqələri əks olunub. Bu nümunələr həmin dövrdə iki xalqın mövcud əlaqələrini bir daha təsdiqləyir. Ümumiyyətlə, Vaqif poeziyasının ən mühüm keyfiyyətlərindən birinin nikbinlik olduğunu qeyd etdik. Onun bütün əsərləri, həyatının son illərində yazdıqları istisna olmaqla, onun həyatsevər, nikbin, şən bir sənətkar olduğunu sübut edən ən qiymətli faktlardır. Bu nikbinlik fəlsəfəsini şair Vidadi ilə deyişməsində daha aydın ifadə edir. Mir Möhsün Nəvvabın “Təzkireyi-Nəvvab” əsərində yer alan və Vaqif yaradıcılığı dedikdə hər kəsin ağlına gələn deyişmə iki dünyabaxışının, iki münasibətin ifadəsi olan bir əsərdir. Məhz bu deyişmə bədbinlik və nikbinlik kimi iki fərqli məhfumun tam şəkildə başa düşülməsi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir: “Ey Vidadi, sənin bu puç dünyada Nə dərdin var ki, zar-zar ağlarsan?
Yüklə 7,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|