Microsoft Word H?simzade Seyid Zeyn?b doc docx

verilməsidir,  beləliklə  radioaktiv  şrklənmələrlə  mübarizə  əsasən  xəbərdarlıq 

xarakteri daşımalıdır.  

Müxtəlif  radioaktiv  elementlərin  ekoloji  təsiri  də  müxtəlifdir.  Belə  ki, 

yarımparçalanma müddəti 2 sutkadan az olan izotoplar ətraf mühit üçün böyük 

təhlükə  yaratmır  (nüvə  partlayışlarını    istisna  etməklə).Çünki,  onarın  yüksək 

səviyyəli radiasiyası ətraf mühitə qısa müddətdə təsir göstərir. Yarımparçalanma 

müddəti çox uzun olan elementlər demək olar ki, ətraf mühit üçün təhlükəsizdir. 

Belə  ki,  onlar  müəyyən  zaman  müddətində  çox  zəif  şüalanma  yaradırlar 

(məsələn,Uran-238). 

Beləliklə, ən təhlükəli radioaktiv elementlər yarımparçalanma müddəti bir 

neçə həftə, bir neçə ay və bir neçə il arasında dəyişən maddələrdir. 

Öz  kimyəvi  xüsusiyyətlərinə  görə  Ca  və  K-dan  çox  fərqlənməyən 

Stronsium-90  və  Sezium-137  ətraf  mühit  üçün  daha  təhlükəli  izotoplar  hesab 

olunurlar.  Bu  izotoplar  atom  sənayesinin  tullantıları  və  nüvə  partlayışlarından 

sonra radioaktiv yağışlar vasitəsilə yer səthinə düşür. Stronsium kalsiumun bəzi 

xüsusiyyətlərinə malik olduğundan  asanlıqla onurğa beyninə daxil olur, sezium 

isə  kliuma  oxşar  olduğundan  asanlıqla  əələlərə  daxil  olur.  Bu  elementlərin 

yarımparçalanma  müddəti  uyğun  olaraq  28  və  33  il  olduğundan  onlar 

orqanizmdə toplanır və nəticədə sağlamlığa ciddi təsir göstərir. 

Ekoloji təsir xüsusiyyətinə görə radioaktiv izotoplar 3 qrupa bölünür :A,B 

və C. A qrupuna daxil olan radioizotoplar canlı maddələrin əsasını təşkil edir. B 

qrupuna daxil olan elementlər əsasən süni izotoplardır və parçalanma prosesində 

yaranır.C qrupuna daxil olan izotoplar təsirsiz qazlardır. Aşağıdakı cədvəldə bu 

qruplara daxil olan izotopların xüsusiyyətləri göstərilmişdir [ 7]. 

 

---

Cədvəl 4. 

Ekologiya üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən əsas radioaktiv 

izotoplar. 

Radioizotoplar  Yarımparçalanma  

müddəti 

Ş

üalanma 

α

 

β

 

γ

 

A qrupu 

Karbon (

14

C) 

5568 il 

 

+ 

 

Tritium (

3

H) 

12,4 il 

 

+ 

 

Fosfor (

32

P) 

14,5 gün 

 

+++ 

 

Kükürd (

35

S) 

87,1 gün 

 

+ 

 

Kalsium(

45

Ca) 

160 gün 

 

++ 

 

Natrium(

24

Na) 

15 saat 

 

+++ 

+++ 

Kalium(

42

K) 

12,4 saat 

 

+++ 

++ 

Kalium (

40

K) 

1,3 milyard il 

 

++ 

++ 

Dəmir (

59

Fe) 

45 gün 

 

++ 

+++ 

Manqan(

54

Mn) 

300 gün 

 

++ 

++ 

Yod (

131

I) 

8 gün 

 

++ 

++ 

B qrupu 

Stronsium(

90

Sr) 

27,7 il 

 

++ 

 

Sezium (

237

Cs) 

32 il 

 

++ 

 

Plutonium(

239

Pu) 

24000 il 

++++ 

 

++ 

C qrupu 

Arqon (

41

Ar) 

2 saat 

 

++ 

 

Kripton (

85

Kr) 

10 il 

 

+ 

 

Ksenon (

133

Xe) 

5 gün 

 

+++ 

 

Radon (

222

Ra) 

3,8 gün 

 

++ 

 

 

 

---

Qeyd :

 Cədvəldə aşağıdakı işarələr qəbul edilmişdir : 

+ - enerjisi 0,2 MeV-dan azdır 

++ - enerjisi 0,2-1 MeV arasındadır 

+++ - enerjisi 1-3 MeV arasındadır 

++++ - enerjisi 3 MeV-dan çoxdur. 

nsan  orqanizmi  orta  hesabla  il  ərzində  kalium  40-ın  hesabına  180 

mikrozivert  şüalanma  alır.Bu  şüalanma  əsasən  insanın  qəbul  etdiyi  kaliumun 

hesabına yaranır. 

Bir sıra nuklidlər (qurğuşun -210, polonium -210) orqanizmə ancaq qida 

vasitəsilə  düşür.  Göstərilən  izotoplar  ancaq  balıqda  toplanır.  Buna  görə  də 

balıqdan  qida  məhsulu  kimi  çox  istifadə  edən  şəxslər  nisbətən  böyük 

ş

üalanmaya məruz qalırlar. 

Radioaktiv  maddələr  insan  orqanizminə  düşməkdən  əvvəl  ətraf  mühitdə 

mürəkkəb  bir  marşrut  keçməli  olurlar.Məsələn,  onlar  atmosferdən  torpağa  , 

torpaqdan  bitkiyə,  oradan  insan  orqanizminə,  digər  yolu  isə  torpaqdan  bitkiyə 

keçdikdən  sonra  otyeyən  heyvanlara,  onlardan  isə  ət  və  süd  məhsullarının 

tərkibində insan orqanizminə keçir. 

onlaşdırıcı  şüalanmanın  insan  orqanizminə  təsir  xüsusiyyəti  aşağıdakı 

cədvəldə göstərilmişdir [ 1]. 

 

 

 

 

---

Cədvəl 5.

  onlaşdırıcı süalanmanın insan orqanizminə təsir 

xüsusiyyətləri. 

Süalanma dozası,rad 

Ş

üalanmanın nəticəsi 

100000 

Bir neçə dəqiqədən sonra ölüm 

10000 

Bie neçə saatdan sonra ölüm 

1000 

Bir neçə gündən sonra ölüm 

700 

90% bir neçə həftə ərzində ölüm 

200 

10% bi neçə aydan sonra ölüm 

100 

Ölüm halları qeydə alınmır 

5 

Xərçıng xəstəliyinə tutulanların sayı 

kəskin artır 

3 

Qadınlarda sonsuzluq halları artır 

 

Müşahidələr  zamanı  müəyyən  olunmuşdur  ki,  radiasiyanın  gündəlik 

dozası 2-5 rad olduqda bitkilərin boy artma qabiliyyəti azalır. Heyvan aləminin 

növ  tərkibi  azalaraq  dəyişir.  Palıd  ağacları  yüksək  radiasiya  şüalanmasında  da 

(40-50 rad) məhv olmasalar da, onlar ilkin təravətlərini itirir və həşəratlara qarşı 

dözümsüz  olurlar.  Bəzi  həşəratlar  sürətlə  artmağa  başlayırlar.  Məsələn, 

təcrübənin ikinci ilində , gündəlik radiasiya şüalanması 10 rad olduğu müddətdə 

palıq  qurdunun  miqdarı,  şüalanmaya  məruz  qalmayan  əraziyə  nisbətən  200 

dəfədən çox artdı. Şüalanma qradiyentini beş zonaya bölmək olar : 

1)

  Mərkəzi zona – burada ali bitkilərin hamısı məhv olur; 

2)

  Qum otlaqlar zonası; 

3)

  Qaragilə zonası; 

4)

  Radiasiya təsirindən dəyişmiş palıd meşəsi; 

5)

  Təsirin zəif olduğu ərazilər. 

---