Microsoft Word H?simzade Seyid Zeyn?b doc docx
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
məhsuludur. Bu elementlər əsasən ona görə təhlükəli hesab olunurlar ki, onlar nüvə partlayışları və atom elektrik stansiyalarının istismar qaydalarının (yaxud texniki nasazlıq) pozulması nəticəsində ətraf mühitə böyük miqdarda yayılırlar. Elmi-texniki ədəbiyyatdan məlumdur ki, müxtəlif növ orqanizmlər güclü radiasiya şüalanmalarına qarşı müxtəlif dözümlülüyə malik olurlar. Şəkil 2-də 3 növ orqanizmlər qrupuna məxsus canlıların müəyyən dozalı rentgen və yaxud γ ş üalanmasına həssaslığı göstərilmişdir. Orqanizmlərin kiçik müddət (dəqiqə,saat) ərazində qəbul etdikləri böyük dozaya – kəskin doza, böyük zaman ə rzində kiçik dozalar qəbul etməsinə - xroniki doza deyilir. Sol tərəfə istiqamətlənmiş oxa uyğun gələn şüalanma qiyməti onu göstərir ki, bu qiymətdən böyük qiymətlərdə həyat eşqi pozula və yaxud məhv ola bilər.Məsələn, 200 rad qiymətindəki doza bir sıra həşəratların embrionunu məhv edir. 5000 rad tam toxumsuzluğa gətirib çıxarır. Radiasiyaya daha dözümlü növlərin hamısını məhv etmək üçün isə 100000 rad tələb olunardı. Şəkildən görünür ki, digər orqanizmlərə nisbətən mikroorqanizmlər radiasiya ş üalanmalarına daha davamlı olurlar [ 8]. ıı ıııHeyvanlar Həşəratlar ııı ııı Bakteriyalar ııı ııı
10 2 10 3 10 4 10 5
6
Doza,rad Şəkil 2 . Üç müxtəlif qrup orqanizmin rentgen və ya γ şüalanmasına həssaslığının müqayisəsi. Aşağı dozalı xroniki təsirləri ölçmək olduqca mürəkkəbdir. Çünki belə ş üalanmaların təsiri özünü on illər ərzində yavaş-yavaş göstərir. Bir çox hallarda bu genetik xüsusiyyətlərin dəyişməsinə gətirib çıxarır.Məsələn, müəyyən olunmuşdur ki, (Sparrod,1962) şam ağacını 10 il müddətində sutka ərzində bir rentgen şüalanmaya məruz qoyduqda onun boy artmasına olan təsir dozanın kəskin qiymətində olan (sutkada 60 R) təsirlə eyni olur. Ali bitkilərdə ionlaşdırıcı şüalanmaya həssaslıq hüceyrə nüvəsinin ölçüləri ilə daha dəqiq desək xromosomun yaxud DNK-nın həcmi ilə düz mütənasibdir.Təyin olunmuşdur ki, xromosomun həcminin dəyişməsi onların ş üalanmaya olan həssaslığını üç dəfə artırır. Xromosomun həcmi ölçüləri böyüdükcə ,onun şüalanma hissəcikləri ilə toqquşma ehtimalını qat-qat artırır. Ali heyvanlarda bitkilər üçün yuxarıda göstərdiyimiz qanunauyğunluq qeydə alınmayıb. Yəni ,onların radiasiya həssaslığının qiymətinin hüceyrə strukturundan asılılığı müəyyənləşdirilməyib. Ali heyvanlar üçün əsas amil onların ayrı-ayrı orqanlarının şüalanmaya həssaslığıdır. Məsələn, müəyyən edilmişdir ki, heyvanların onurğa beyninə təsir göstərən zəif şüalanmalar belə onlar üçün ciddi nəticələr verir. Orqanizmlər təbii şüalanmanın təsirinə məruz qaldıqları üçün onlar bu təsirin nəticəsinə də bir növ öyrənirlər. Təbii radiasiyanın (radiasiya fonu) əsas üç səbəbi vardır :1) kosmik ş üalar; 2) canlı orqanizmlərin tərkibinə daxil olan kalium- 40 elementi; 3) torpaq və dağ süxurlarında rast gəlinən təbii radioaktiv maddələr. Göstərilən üç mənbə tərəfindən müxtəlif sahələrdə yaradılan radiasiyanın illik qiymətinin hesablanması nümunəsi aşağıda göstərilmişdir (qiymətlər mikroradianlarla verilmişdir) [ 15]. Dəniz səviyyəsində olan çöküntü süxurlarda : 35+17+23=75. Qeyd etmək lazımdır ki, dəniz səviyyəsindən yüksəkliyə qalxdıqca təbii ş üalanmaların təsirində əsas yeri kosmik şüalar tutur. Kosmik şüaların çox böyük hissəsi atmosfer tərəfindən udulduğundan yer səthinin hər kvadrat santimetrinə bir saniyədə bir hissəcik düşür. Bunun da 90%-i protonlar,7 %-i α hissəciklər,qalanı isə ağır nüvələrin hesabına düşür.Hündürlük artdıqca bu ş üalanmanın təsiri artır.Məsələn, müəyyən olunmuşdur ki,8 saat təyyarədə uçan şə xs 50 mikrozivertə yaxın şüalanma alır. Yer səthində mövcud olan radiasiya fonunun yarıdan az hissəsini kosmik ş üalar təşkil edir. Ümumiyyətlə.Yer kürəsinin elə bir nöqtəsi yoxdur ki,oraya kosmik şüalar təsir göstərməsin. Bu təsirin qiyməti qütblərdə daha yüksəkdir. Çünki ekvatorda və onun ətrafında Yerin mqnit sahəsi güclü olduğundan bu ş üaların Yer səthinə düşmə ehtimalı azalır (maqnit sahəsi yüklü hissəcikləri səpələyir). Ölçmələr əsasında müəyyən olunmuşdur ki, dəniz səviyyəsinə nisbətən 12000 metr hündürlükdə kosmik şüaların təsirindən radiasiya ş üalanmalarının qiyməti 20-25 dəfə artır. Məlumdur ki,Mendeleyev cədvəlində 83-cü elementdən sonra bütün kimyəvi elementlər radioaktiv xassəyə malikdir. Bununla yanaşı 83-cü elementdən qabaqkı bir çox elementlərin də bəzi izotopları radioaktivdir. Radioktiv şüalanma zamanı maddələrin kütləsi zamanı keçdikcə həndəsi silsilə qanunu ilə azalır. Hər hansı bir müddət ərzində radioizotopun kütəsinin iki dəfə azalmasına yarımparçalanma müddəti deyilir.Müxtəlif maddələr üçün yarımparçalanma müddəti bir-birindən kəskin fərqlənir. Məsələn, Arqon-41 izotopu üçün bu müddət iki saat təşkil etdiyi halda ,Uran-238 üçün bu müddət 4,47 milyard il təşkil edir [ 4]. Bu amildən fundamental ekoloji nəticə alınır,yəni radioaktivliyin təcrübi ləğvinin yeganə imkanı radioaktiv elementə öz-özünə parçalanmasına imkan
Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|