AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
**********************************************************
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
25
2.
-kan şəkilçili qeyri-müəyyən keçmiş zaman;
3.
-p-tır şəkilçili nəqli keçmiş zaman;
4.
-çık şəkilçili ritorik keçmiş zaman;
5.
-pışaan şəkilçili indiki keçmiş zaman.
Tuva dilində indiki zaman 2 formaya malikdir:
1.
konkret indiki zaman;
2.
uzaq indiki zaman.
Əsərdə gələcək zamanın da 2 forması göstərilir:
1. indiki-gələcək zaman;
2.
gözlənilən gələcək zaman
1
.
L.A.Pokrovskaya felin zamanlarını felin şəkil kate-
qoriyası daxilində təqdim edir.
O,əksər türk dillərində olduğu kimi, qaqauz dilində
də felin zamanlarını sadə və mürəkkəb formalara ayırır
və sadə formalarından bəhs edir:
indiki zaman, qeyri-
müəyyən gələcək zaman, müəyyən gələcək zaman, mə-
lum keçmiş zaman, qeyri-məlum keçmiş zaman. Zama-
nın mürəkkəb formalarına isə aşağıdakı zaman
formala-
rını daxil edir:
qeyri-müəyyən keçmiş zaman, keçmiş-gə-
ləcək zaman, məlum uzaq keçmiş zaman, qeyri-məlum
uzaq keçmiş zaman
2
.
Bununla da, müəllif qaqauz dilin-
1
Исхаков Ф.Г., Пальмбах А.А. Грамматика тувинского языка. Фоне-
тика и морфология. Москва, ИВЛ, 1961,
с. 365-391.
2
Покровская Л.А. Грамматика гагаузского языка. Фонетика и мор-
фология. Москва, «Наука», 1964,
с. 179-203.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
**********************************************************
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
26
də xəbər şəklinin beş sadə formasının və dörd mürəkkəb
formasının olduğunu qeyd edir.
“Qaqauz dialektlərində indiki zamanın iki əsas for-
ması ayrılır:1)
-er//-eer şəkilçili
forma mərkəzi dialektdə
-ıer/-ıeer diftonqu ilə, yaxud yarımuzun
-ee·r/-e kimi tə-
ləffüz olunur(məsələn,
alıer>alee ·r “alır”,
gidier>gide
·r “gedir”); 2)Cənub dialektində
-ıy//-iy şəkilçili forma
işlənir (məsələn,
alıy “alır”,
gidiy “gedir”)”
1
.
Kazan-tatar dilində felin xəbər şəkli iki hissəyə ay-
rılır:sadə zaman formaları (qadi zaman formaları) və
mürəkkəb zaman formaları (katlaulı zaman formaları).
Sadə zaman formalarına 5 zaman forması daxil edi-
lir:
indiki zaman(xəzerge zaman),
müəyyən keçmiş (bilgele ütkən zaman),
qeyri-müəyyən keçmiş (bilgesez ütkən zaman),
müəyyyən gələcək (bilgele kiləçək zaman),
qeyri-müəyyən gələcək (bilgesez kiləçək zaman).
Mürəkkəb zaman formaları dedikdə isə əsasən,
aşağıdakılar nəzərdə tutulur:
1.
-a(ıy) ide analitik formalı mürəkkəb keçmiş zaman,
2.
-a(ıy) torqan ide formalı mürəkkəb keçmiş zaman,
3.
-qan ide formalı mürəkkəb keçmiş zaman,
4.
-qan bar (-qan yuk) formalı mürəkkəb keçmiş zaman,
1
Покровская А.А. Эволюция формы настоящего времени глагола в
диалектах гагаузского языка. // Вопросы диалектологии тюркских
языков. Уфа, 1985, БФАН СССР, с.72.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
**********************************************************
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
27
5.
-qan bulqan formalı mürəkkəb keçmiş zaman
,
6.
-açak ide formalı mürəkkəb keçmiş zaman
,
7.
-ır ide formalı mürəkkəb keçmiş zaman
1
.
E.İ.Korkina felin zamanlarını felin şəkilləri daxi-
lində təqdim edir. Müəllif
yakut dilində felin zamanla-
rının sayını ona çatdırır və zamanlara bu formaları aid
edir:
indiki-gələcək zaman, gələcək zaman, yaxın keçmiş
(müəyyən, qəti)
zaman, nəqli uzaq keçmiş zaman, nəti-
cəli keçmiş zaman I, nəticəli keçmiş zaman II, epizodik
keçmiş zaman, bitməmiş keçmiş zaman(imperfekt
), uzaq
keçmiş zaman, epizodik uzaq keçmiş zaman.
Göründüyü kimi, E.İ.Korkina yalnız felin 8 keçmiş
zaman formasını qeyd edir
2
. Bundan əlavə, o, felin za-
manları, onların məna xüsusiyyətləri haqqında və yalnız
iki zaman formasının –
yaxın keçmiş (müəyyən, qəti) və
bitməmiş keçmiş(imperfekt) haqqında geniş məlumat
verir.
Noqay dilində
-qan, -qen,-kan, -ken şəkilçisi ilə
düzələn
qeyri-müəyyən keçmiş və -dı, -di, -du, -dü şə-
kilçisi ilə formalaşan qəti keçmiş zaman formalarından
başqa daha 5 zaman formasının olduğu göstərilir:
1.
bitməmiş keçmiş I - -a, -e, -y + edi;
2.
bitməmiş keçmiş II - -ar/-er +edi;
1
Татарско русский словарь. М., Советская энциклопедия, 1966,
с. 841-846.
2
Коркина Е.И.Наклонения глагола в якутском языке.Москва,«Наука», 1970,
с. 33-137.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
**********************************************************
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
28
3.
davamlı keçmiş və ya daimi(sabit) keçmiş – -a, -e, -y
taqan + edi;
4.
uzaq keçmiş (plyuskvamperfekt) –qan + edi;
5.
gələcək- keçmiş – -ayak +edi
1
.
Göründüyü kimi, “edi” hissəciyinin köməyi ilə dü-
zələn mürəkkəb formalar sadə formanın tərkibinə qatı-
laraq verilir. Noqay dilində indiki zamanın 3 –
indiki-gə-
ləcək zaman, davamlı gələcək zaman, hal-hazırki indiki
zaman; gələcək zamanın isə 2 –
qeyri-müəyyən gələcək
və
müəyyən gələcək zaman formalarından bəhs olunur.
Beləliklə, noqay dilinin qrammatikasına həsr olun-
muş həmin kitabda felin zamanlarının 12 forması
2
haq-
qında məlumat verilir.
1970-ci ildə nəşr olunmuş “Türkmən
dilinin qram-
matikası”nda felin mürəkkəb formaları keçmiş zamanın
sadə formaları ilə birlikdə təqdim edilir.Burada felin za-
manları
indiki, keçmiş və
gələcək zaman olmaqla aşağı-
dakı zaman formalarına bölünür:
qəti keçmiş(-dı
4
),
müəyyən imperfekt (-yardı
2
),
qeyri-müəyyən imperfekt (-ardı
2
),
məqsədli keçmiş (-жакды
2
),
1
Грамматика ногайского языка.Фонетика и морфология.Ч.I.Черкесск. Кара-
чаево-черкессое отделение ставропольского книжного издательства. 1973, с.
232-242.
Грамматика ногайского языка.Фонетика и морфология.Ч.I.Черкесск. Кара-
чаево-черкессое отделение ставропольского книжного издательства. 1973, s
222-242.