Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi 
********************************************************** 
 
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
29
 
 
 
  
uzaq keçmiş(-ıpdı
4
),  
qeyri-müəyyən nəqli keçmiş(-an
2
),  
subyektiv keçmiş (-ıpdır
4
), 
 ümumi indiki zaman (-yar
2
), 
 konkret indiki zaman(du:r, otı:r, yatı:r, yö:r),  
ehtimal indiki zaman (-yandır
2
),  
keçmiş indiki zaman (-amok
2
,-aŋok
2
, -anok
2
),  
qeyri-qəti gələcək(-ar
2
), qəti gələcək(-жак
2
)
1
. 
 Lakin biz zaman formalarının sayının lüzumsuz 
artırılmasını düzgün hal hesab etmirik.  
İlk növbədə, qeyd etmək istərdik ki, qəti və  nəqli 
keçmiş zaman formalarından başqa keçmiş zaman da-
xilində təqdim olunan digər formalar mürəkkəb forma-
lardır.  
İndiki zaman formasının sayının müəyyənləşməsi-
nə  gəlincə, burada da fikir ayrılığı vardır. Belə ki, əgər 
“Türkmən dilinin qrammatikası”nda indiki zamanın 4 
forması haqqında geniş izahat verilirsə, A.P.Potseluyev-
ski türkmən dilində indiki zamanın yalnız iki formasın-
dan bəhs edir. A.A.Yuldaşev isə bütün türk dillərində 
“edi” hissəcikli bütün mürəkkəb formaları  xəbər  şəkli-
nin analitik formaları adlandırır
2
. 
                                                 
1
Грамматика туркменского языка.Ашхабад,“Ылым”,1970, 
с.257-280.  
2
Юлдашев  А.А.  Аналитические  формы  глагола  в  тюркских  языках. 
Москва, «Наука», 1965,  
с. 128-198.  
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi 
********************************************************** 
 
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
30
 
 
 
 
Beləliklə, söylənilən fikirlərin yekunu olaraq, deyə 
bilərik ki, rus dilçiləri felin zamanlar sistemində keçmiş 
zaman forması ilə bağlı iki fikir yürüdürlər.  
Bunlardan birincisi ondan ibarətdir ki, dilçilər felin 
keçmiş zaman formasının sayını artıraraq təqdim edir-
lər. Bu rəqəm, əsasən, 5-12  arasında dəyişir. Digər qrup 
dilçilər isə, felin zamanlar sistemini sadə  və mürəkkəb 
formalara ayıraraq keçmiş zamanda təqdim olunan for-
maların bir qismini mürəkkəb formalara daxil edirlər. 
K.M.Musayevin 1964-cü ildə  nəşr olunmuş “Ka-
raim dilinin qrammatikası”  əsərində qeyd olunur ki, 
ümummilli karaim dili olmadığı üçün yalnız onun dia-
lekt materialları  əsasında araşdırmalar aparmaq müm-
kündür. Müəllif karaim dilində felin üç zaman forma-
sının olduğunu göstərir:keçmiş, indiki və  gələcək. Keç-
miş zaman özü də iki hissədən ibarətdir:qəti keçmiş za-
man və həyata keçməmiş keçmiş zaman. İndiki zamanın 
yalnız bir morfoloji göstəricisi(-a//-e//-y) olduğundan 
indiki zamanın bir formasına təsadüf olunur. Eyni söz-
ləri gələcək zaman forması haqqında da söyləmək olar. 
Belə ki, karaim dilində gələcək zamanın da bir forması 
vardır
1
. 
V.İ.Rassadin tofalar dilində felin zamanlarını za-
man kateqoriyası adı altında təqdim edir. O, zaman for-
                                                 
1
 Мусаев К.М. Грамматика караимского языка. Фонетика и морфоло-
гия. Москва,  «Наука», 1964, с. 281.  

---

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi 
********************************************************** 
 
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
31
 
 
 
  
malarını sadə  və mürəkkəb olmaqla iki yerə ayırır və 
felin zamanlarını 3 yerə bölür:keçmiş zaman, indiki za-
man və gələcək zaman.  
Müəllif keçmiş zamanı 3 – qəti keçmiş zaman, per-
fektiv keçmiş zaman, subyektiv keçmiş zaman, indiki za-
manı 3 – adi indiki zaman, konkret indiki zaman, da-
vamlı indiki zaman, gələcək zamanı isə 2 – qəti gələcək 
zaman, ehtimal bildirən gələcək zaman formalarına ayı-
rır
1
. 
D.Q.Tumaşeva “Хəзерге  татар  əдəби  теле  мор-
фологиясе” adlı əsərində felin zamanlarını sintetik ana-
litik zamanlar deyə iki yerə ayırır: Sintetik zamana xə-
zerqe, kateqorik, nəticəle, kiləçək I, kiləçək II; analitik 
zamana  təmamlanmaqan, küptən, ütkən, kabatlaulı üt-
kən, kiləçək ütkən zaman formalarını daxil edir
2
. 
D.Q.Tumaşeva barabin tatarlarının dilində felin za-
manlarını xəbər şəkli adı altında təqdim edir
3
.  
Digər türk dillərində olduğu kimi, barabin tatarları-
nın dili də 10 qrammatik zaman formasından ibarət olan 
3 məntiqi zaman kateqoriyasını özündə  əks etdirir: in-
diki zaman, keçmiş zaman və  gələcək zaman. Müəllif 
                                                 
1
Рассадин В.И.Морфология тофаларского языка в сравнительном ос-
вещении. Москва, «Наука», 1978, с. 200-218.  
2
 Tумашева Д.Г. Хəзерге татар əдəби теле морфологиясе. Казан, Ка-
зан Университеты нəшрияты. 1964, с. 125-146.  
3
 Тумашева Д.Г. Язык сибирских татар. Часть вторая. Изд. Казанско-
го Университета, 1968, с. 50-65.  
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi 
********************************************************** 
 
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
32
 
 
 
 
indiki zamanın 4 formasını – indiki I, indiki II, konkret 
indiki zaman, davamlı indiki zaman; gələcək zamanın 3 
formasını  - gələcək I(indiki-gələcək zaman), gələcək II 
(ehtimal bildirən gələcək zaman), gələcək III (gözləni-
lən gələcək zaman); keçmiş zamanın 3 formasını – qəti 
keçmiş, subyektiv keçmiş,  perfektli keçmiş zaman 
formalarını göstərir. 
1974-cü ildə  nəşr olunmuş  “Хəзирги  қарақалпақ 
тили” adlı kitabda felin zaman kateqoriyası  ötken mə-
ҳəl, ҳəzirqi məҳəl, keler məҳəl olmaqla üç yerə ayrılmış-
dır. Keçmiş  zamana  (ötken  məҳəl) aşağıdakı formalar 
daxil edilir:  
1) anıқ ötken məҳəl (-dı, di, -tı, -ti) 
2) nətiyjeli ötken məҳəl (-ğan, -qen, -қan, -ken) 
3) anıқ emes burınğı ötken məҳəl (-ıp, -ip, -p) 
4) burınğı ötken məҳəl (-ğan/ edi) 
5) jaқın ötken məҳəl (-ıp/edi) 
6) tamamlanbağan ötken məҳəl (-a,-e,-y, tuğın/ edi) 
7) təkirarlanıўşı ötken məҳəl (-ar/ edi) 
8) niyetli ötken məҳəl (-jak/ edi)  
9) daўamlı ötken məҳəl (-bak, -mak, -pak/ edi) 
İndiki zamanın 3 – 
anıқ ҳəzirqi məҳəl (-ıp, -ip, -p, -
a,-e,-y+atır, jatır, jür, otır, tur), daўamlı ҳəzirqi məҳəl (-ıў, -
iў, -ў, maқ
2
, baқ
2
, paқ
2
),  ҳəzirqi-keler məҳəl (-a, -e, -y); 
eləcə də, gələcək zamanın 3 – anıқ keler məҳəl (-a, -e, -y), 

---