№1 2011 İslam sadiq şumer tanri adlarinin türk diLİNDƏ semantik açimi
Yüklə 246,2 Kb. Pdf görüntüsü
|
| № 1 2011 İSLAM SADIQ ŞUMER TANRI ADLARININ TÜRK DİLİNDƏ SEMANTİK AÇIMI X ü l a s ə. Avropa və rus şumeroloqlarının əsərlərində belə bir fikir tez-tez vurğulanır ki, şumer tanrı adlarının mənası heç bir dildə açılmır. Bu məqalədə müəllif həmin tann adlarından 20-yə qədərini ilk dəfə türk dilində açmışdır. O, öz araşdırmaları nəticəsində belə nəticəyə gəlmişdir ki, şumer tanrı adları türk sözləridir və öz ilkin mənalarını bu günə qədər saxlamışlar.
İndiyə qədər şumer xalqından danışan alimlərin çoxu bu fikirdə olmuşlar ki, şumerlər yer üzündəki xalqlardan heç biri ilə qohum deyillər. Onların dilləri də mövcud dillərə oxşamır. Əslində bu alimlər şumer və türk dillərinin qohumluğunu, eyni etnogenetik kökə bağlılığını görmək istəməyiblər. Hazırda bu iki dilin genetik qohumluğunu təsdiqləyən çoxlu arqumentlər var. Onlardan biri də şumer tanrı adlarının türk dilində asanlıqla mənalandırılmasıdır. Şumer qaynaqlarından bəlli olur ki, tanrılar yerə gəlməzdən qabaq Nabur planetində yaşamışlar. Onların çoxlarının adları da Nabur planetində qoyulmuşdur. Sonra tanrılar yerə gəlmişlər. Burada evlənmiş, uşaqlar doğmuşlar. Yerdə doğulan uşaqlara da burada adlar verilib. Bütün bunlar insanların doğulduğu vaxtdan çox-çox əvvəlki dövrlərə aiddir. Deməli, şumer tanrı adlarının tarixi insanın yaranmasından daha qədimdir. Ona görə də şumer tanrı adlarının semantik təhlili böyük maraq doğurur və şumer-türk dillərinin genetik qohumluğunu təsdiqləyən ən tutarlı arqumentlər kimi böyük elmi əhəmiyyətə malikdir.
deməkdir. Xəzər dənizinin ilk adı Absu olub [1. S. 124]. Onun da açımı ‘Göy dənizi’, ‘Səma dənizi’ mənalarına uyğun gəlir [2. S. 89]. O zaman çay, göl və s. terminləri olmadığına görə yalnız su sözü işlənmişdir. Bunu Absu adında aydın görürük. Ab(ı) və su sözlərinin hər ikisi türk dilində bu gün də saxlanmışdır. Türk dilində ab kökündən yaranmış çoxlu toponimlər və etnonimlər var. Ab sözü hazırda dilimizdə rəng bildirən abı şəklində
mövcuddur. Ab göy mavi rəngin bir çalarıdır. Ata və baba demək olan aba, abba, ada sözləri ab kökündən törəmişdir. An - şumer panteonunda baş tanrıdır, bütün tanrıların atası, panteonun böyüyüdür. An göyü təmsil edir. Adın mənası da ‘göy’, ‘səma’ deməkdir. Türk dilində də bu söz eyni anlamda işlənmişdir. Göy əvvəlcə ana funksiyasını yerinə yetirmişdir. O zaman yer kişini təmsil etmişdir. Ana sözü An adından onun fUnksiyasına uyğun olaraq yaranmışdır. Dilimizdə bu gün də yaşayan günəş doğur, ay doğur, ulduz doğur ifadələri Göyün doğduğunu, ana başlanğıc olduğunu göstərən ən yaxşı dəlillərdir. Kişi sözü də Yerin - Kinin adından törənmişdir. Sonralar Yerlə Göyün funksiyaları dəyişmiş, birinci ana, ikinci ata olmuşdur.
deməkdir: en ‘ağa’, ‘yiyə’, ‘böyük’, ki ‘yer’ [3. S. 199]. ‘Yer’, ‘torpaq’ mənasında işlənən kir, kirli, kirəc kimi sözlər ki-dən törəmişdir. En isə ‘ağa’, ‘böyük’, ‘yiyə’, ‘himayəçi’ anlamlarında qədim türk dilində enzi, ezzi şəkillərində işlənmişdir. En kimi yazılmasına baxmayaraq bu söz şumer dilində də ensi olmuşdur. Ensi, enzi eyni sözün fonetik variantlarıdır. Ninki - Enkinin arvadıdır. Onun da adındakı ki morfemi ‘yer’ deməkdir. ‘Ər-arvad’ hər ikisinin adı eyni mənanı daşıyır. En kişiyə, Nin qadına aiddir. Ninki də ‘yerin qadını’, ‘yerin qadın ağası, yiyəsi’ deməkdir.
‘havanın, yelin ağası, yiyəsi’ deməkdir. Özü də hava, yel tanrısıdır. S. N. Kramer Enlilin adındakı lil morfemi ilə camaşırçılıqda işlənən lil maddəsini eyniləşdirib hər ikisinin ‘hava rəngi’ mənasında işləndiyini söyləmişdir. Lil də, yel də türk sözləridir.
kişiyə və qadına aidlik bildirən en və nin morfemlərindədir. Ninlilin adı da ‘havanın, yelin qadın ağası, qadın yiyəsi’ deməkdir. Burada bir incə məqama da diqqət yetirməyə dəyər ki, qız-oğlan, ər-arvad adlarımn şumer tanrılarında olduğu kimi Enlil - Ninlil, Enki - Ninki şəklində bir- birinə yaraşdırılmasına hazırda Azərbaycanda geniş rast gəlinir: Rasim - Rasimə, Nazim - Nazimə, Mahir - Mahirə, Tahir - Tahirə və s.
Araz - şumerin tikinti tanrısıdır. Ar / ər və az morfemlərindən əmələ gəlmiş bu ad ‘az igid’, ‘az ər’ mənalarına uyğundur. Azərbaycan adının Azər hissəsi Araz tanrı adıyla bağlıdır.
tanrısıdır [5. S. 162]. Onun adına İrnini və s. şəkillərində də rast gəlinir. Bu adın mənası ‘anaların yiyəsi, hamisi’ anlamına uyğun gəlir: in (en) ‘yiyə’, ‘hami’, ‘anna - ana’. Onun sevgi, məhəbbət, uşaq doğumu tanrısı olması da bu fikrin doğruluğuna əsas verir.
sözü olduğunu da danmaq mümkün deyil. Adın əsli İştardır. İş kökü işıq deməkdir. 7-ın i-yə cevrilməsi sonra baş vermişdir. Adın ikinci hecası olan tar ‘yaymaq’, ‘dağıtmaq’, ‘səpələmək’ mənalarında şumer dilində işlənmişdir. Dilimizdəki tar - mar sözü də həmin mənanı saxlamışdır. Taran sözünün də eyni kökdən yaranıb ‘havadan (an) dağıtmaq (tar)’ mənaları verdiyi şübhə doğurmur.
deməkdir. İşkur şimşək, ildırım tanrısı olduğuna görə onun adı ‘dağ işığı’ mənasına uyğun gəlir.
Ninurta / Ningirsunun arvadıdır. Söz türk dilindədir. Qadına Baba deyilməsi heç bir dolaşıqlıq yaratmamalıdır. Baba bu gün türklərdə kişi adıdır. Kökü də həmin tanrı adından gəlir. Həsən-nənə, Həsən-baba dağ adlarındakı Həsən- nənə də kişi adına nənə sözü qoşulmaqla alınmışdır. Belə hallar türk dillərində olmuşdur. Xıdır - Enkinin böyük oğludur. Daha çox Marduk kimi tanınmışdır. Bəzi qaynaqlarda isə Asallahı adlandırılmışdır. Xıdır türk folklorunda mifoloji obraz kimi geniş yayılmışdır. Hazırda türklərdə Xıdır şəxs adları da var.
yaxşı bilmək lazımdır. Şumer miflərindən bəlli olur ki, Xıdır (Marduk) uzun müddət panteonda tanınmamış, şöhrət qazanmamışdır. Sonralar bütün tanrılara - hətta atası Enkiyə də, panteonun rəhbəri Enlilə də ası çıxaraq böyüklüyü zorla öz əlinə keçirmişdir. Bu adın mənası ‘ası allah’ demək olub,
Utu - günəş tanrısıdır. Odu, işığı və istini təmsil edir. Adın yazılışı da, mənası da ‘od’ deməkdir. Şumer dilində o hərfi olmadığına görə, ad Utu kimi oxunmuşdur. Türklərdə oda sitayişin kökü günəşlə bağlıdır. Dörd həyat ünsüründən birinin mənbəyi günəşdir. Ona görə günəşin adının Utu ‘od’ olması çox təbiidir.
Miflərdə Utu ay tannsı Nannarın oğludur. Türk mifik düşüncəsində Ayın həm kişi, həm də qadın kimi təsəvvür olunduğunu bilirik. Həmin ikiliyi burada da görmək mümkündür. Nannar - ay tanrısıdır, Enlilin oğludur. Adının mənası ‘işıqlı’, ‘odlu’, ‘isti’ deməkdir. Onun nar morfemi indi də dilimizdə eyni mənada işlənir. Bu sözün fars dilindən türk dilinə keçdiyi haqqında fikirlərin əsassızlığını Nannar tanrı adı aydın göstərir. Deməli, nar şumer-türk sözü olub, sonradan fars dilinə keçmişdir.
eyniləşdirənlər də var. Dumuzu İnanna / İştarın əridir. Məhsuldarlıq, bolluq tanrısıdır. Ləqəbi Çobandır. T. Hacıyev bu adı Tomirislə eyniləşdirmiş, onların eyni kökdən yarandığını, hətta «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı Domrulun da onlarla bağlılığını söyləmişdir [6. S. 130]. P. Xəlilov bu adın Dəmirüz olduğu fikrindədir [7. S. 96]. Dumuzu bolluq, bərəkət tanrısı olduğuna görə, bizə elə gəlir ki, onun adı da vəzifəsinə, funksiyasına uyğun gəlməlidir. Bu hal şumer tanrılarından əksəriyyətinin adında özünü göstərir. Onda Dumuzu adının dumu-uzu kimi iki morfemdən yarandığını, dumu ‘toxum’, ‘nəsil’, uzu (ruzu) ‘artım’, ‘çoxalma’, ‘bolluq’ mənaları verdiyini söyləmək olar.
Adın kökü odla bağlıdır. Çox güman ki, Uttu ‘odlu’ deməkdir. -lu sözdüzəldici şəkilçisi ut ‘od’ kökünə qoşularkən t samitinin güclülüyü l-nı t-ya çevirmişdir. Bu hala şumer dilində çox rast gəlinir. Həmin xüsusiyyət türk dilində də mövcuddur. Yerdə doğulmuş tanrıların adlarında yer morfeminin durduğunu görürük, məs.: Erra, Ereşkiqal, Nerqal və s.
gəlinir. Buradakı lı sözdüzəldici şəkilçisinin türk dilinə məxsusluğu şübhəsizdir. İr də yer sözünün başqa tələffüz formasıdır. Qal sözü də buradan yaranmışdır. Qul sözünün şumer ideoqramlarında Kal şəklində yazılması da bunu təsdiqləyir. Onda Nerqal Yerqal yaxud İrkallı ‘yer oğlu’ deməkdir.
İnannanın bacısıdır. Onun da adı funksiyasına və ərinin adına uyğun gəlir. Adın kökü - yer sözüdür.
mənası ‘dağıdan’, ‘yerlə yeksan edən’ deməkdir. Ninti / Ninmah / Ninqursaq - eyni tanrının müxtəlif adlarıdır. Bu tanrı Nabur planetində Ninqursaq adlanmışdır. Anın qızı, Enlillə Enkinin bacısıdır. Ninqursaq adının mənası bizə qaranlıqdır. Enki ilk insanı yaradandan sonra Ninqursaq Ninti adlanmışdır. Bu adın mənası ‘həyat verən’ deməkdir. Ti şumer dilində ‘diri’ və ‘qabırğa’ mənalarında işlənir. Daha doğrusu, ti dirilik sözünün köküdür. Şumerlər həyat deyəndə yalnız diri olmağı nəzərdə tutmuşlar. Ti sözünə ‘yaşamaq’, ‘həyat’ mənalarında bu gün də türk dillərində rast gəlinir. Bu tannnm üçüncü adının mənası ‘böyük qadın’ deməkdir. Mah /
həm ‘böyük’, həm də ‘ay’ mənalarında işlənmişdir. Nammu - Anın arvadı, Enkinin anasıdır. Sözün mənası dəqiq bilinmir. Namus sözünün ondan yarandığı düşünülə bilər. Şumer tanrı adları çoxdur. Onların hamısının adlarını açıqlamaq üçün geniş araşdırmalara ehtiyac var. Lakin şumer və türk dillərinin genetik qohumluğu haqqında təsəvvür yaratmaq üçün deyilənlər də kifayətdir. Bir məsələyə də toxunmaq lazımdır. Şumer dilində ahəng qanununun əksər hallarda gözləndiyi müşahidə edilir. Tanrı adlarından da bunu izləmək mümkündür. Hətta bir çox tanrı adları eyni saitlərin iştirakı ilə yaranmışdır. Araz, Xıdır, Baba, Utu, Uttu, Ayya, Nannar, Dumuzu, Ninti, Ninlil, Ninki və s. belə adlardır. Tanrı adlarının bir qismində müxtəlif saitlər olsa da, ahəng qanunu gözlənmişdir. Antu, Enlil, Enki, Iştar, Işkur, Asallahı, Tammuz və s. ahəng qanununun gözlənmədiyi tanrı adları da var. Ninqursaq, Ereşkiqal, Nerqal, İrkallı, Erra və s. adlarda bu qanun pozulmuşdur. Bir çox şumer tanrı adlarının interpretasiya zamanı təhrif olunduğu şübhəsizdir və bu da onların mənalarını açmaqda çətinlik yaradır. Şumer dilinin ən yaxşı biliciləri də bu fikri həmişə vurğulayırdılar ki, interpretasiya olunan mətnlərin orijinalla tamamilə üst-üstə düşdüyünə heç bir zəmanət yoxdur və gələçəkdə bir çox mətnlərin dəyişməyəcəyini düşünmək yanlışdır. Biz də bu fikirdəyik ki, şumer mətnlərini daha dərindən öyrəndikcə bu gün bizə qaranlıq qalan səhifələrin üstünə işıq düşəcək. Bu işıqda digər şumer tanrı adlarının açıqlanması da asanlaşacaq. Beləliklə, şumer tanrı adları türk dilində asanlıqla açıqlanır. Bizim şu- mer və türk dillərindən topladığımız 1000-ə yaxın eyni yaxud çox oxşar sözlərin təhlili də şumer və türk dillərinin genetik qohumluğunu təsdiqləyir.
mənalarını müxtəlif dillərdə açmağa cəhdlər göstərilsə də, heç bir müsbət nəticə alınmamışdır. Bu məqalədəki əsas elmi yenilik ondan ibarətdir ki, şumer tanrı adlarının mənaları ilk dəfə olaraq türk dilində açılmışdır. Eyni zamanda həmin adların türk mənşəli olduğu üzə çıxarılmışdır. Şumer tanrı adlarının mənalarının türk dilində açılması bu iki dilin genetik qohumluğunu təsdiqləyən fakt kimi dəyərləndirilməlidir. Türk dilinin tarixinin öyrənilməsin- də də bu fakt nəzərə alına bilər. Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Церен Эрих. Лунный бог / Сокр. пер. с нем. Б. Д. Каллистова; предисл. А. А. Нейхардт. М.: Наука, 1976. 2. Ситчин Захария. Космический код. М., 2007. 3. Sadıq İslam. Şumer tanrılar panteonunda Enkinin yeri // Elmi axtarışlar / AMEA Folklor İnstitutu, 2008. № 5. 4. Бертман Стивен. Месопотамия / Пер. с англ. А. А. Помогайбо. М.: Вече, 2007. 5. Sadıq İslam. Şumer panteonunda sevgi-məhəbbət tanrısı - İnanna // Elmi axtarışlar / AMEA Folklor İnstitutu, 2009. №2 5. 6. Hacıyev Tofiq. Azərbaycanın qədim onomastikasına dair // Azərbaycan filologiyası məsələləri. Bakı: Elm, 1984. Kitab 2. 7. Xəlilov Pənah. Türk xalqlarının və şərqi slavyanlann ədəbiyyatı. Bakı: Maarif, 1994.
ИСЛАМ САДЫГ СЕМАНТИЧЕСКОЕ ОБЪЯСНЕНИЕ ЗНАЧЕНИЙ ИМЁН ШУМЕРСКИХ БОГОВ ТЮРКСКОГО ПРОИСХОЖДЕНИЯ Р е з ю м е В трудах европейских и русских шумерологов утверждается, что значения имён некоторых шумерских богов семантически не объясняются ни в одном языке. В данной статье автор раскрывает семантическое значение около 20-ти имён шумерских богов. На основании своих исследований он делает вывод, что имена этих шумерских богов являются тюркскими по происхождению и что они сохранили своё первоначальное значение до наших дней. Ключевые слова: шумер, бог, имя, тюркские языки, значение, объяснение İSLAM SADIG SEMANTIC EXPLANATION OF THE MEANINGS THE SHUMER GODS’ NAMES OF TURKIC ORIGIN S u m m a r y In the works of European and Russian shumerologists is stated that the Shumer Gods’ names are not explained in any language. In this article the author, for the first time explain semantic meaning near about 20 Shumer Gods’ names. From investigations, it seems clearly that, names of Shumer Gods are turkic origin and keeps their meanings for todays. Key words: shumer, gods, name, turkic languages, meaning, explanation Ünvan: 1001. Bakı-1, Mehdi Hüseyn küç., 61. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı E-mail: islam sadiqli@rambler.ru Yüklə 246,2 Kb. Dostları ilə paylaş:
|