30
görə, ya da yüklənib göndərilmiş məhsullara, mallara, təhvil verilmiş işlərə,
görülmüş xidmətlərə görə ödəniş sənədləri alıcıya (sifarişçiyə) təqdim edildikcə
(ödənilməmiş) müəyyən edilir». «Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan
Respublikasının Qanununda göstərilir ki, «Vergi tutulan əməliyyatın vaxtı» ƏDV-
nin hesab fakturasının verildiyi vaxt sayılır (maddə 166.1). Bu qanuna görə ƏDV
ə
n azı 3 gün ərzində yazılmalıdır. Aksizli mallar satışında isə hesab-faktura
yazılmadan malların müəssisə ərazisindən kənara çıxartmaq qadağandır (maddə
194.2). Deməli «maddənin istehsal binasının hüdudlarından kənara buraxıldığı
vaxt vergi tutulan əməliyyatın vaxtıdır (maddə 186.1).»
Deməli pulun ödənilib ödənilməməsindən asılı olmayaraq hesab- faktura
yazan anı satış anı hesab olunur.
Mühasibat uçotunun yeni hesablar planı və onun tətbiqinə dair
təlimatdagöstərilir ki, “Tikinti müəssisələrində601 N-li “Satış” heiabının kreditində
başa çatdırılmış tikinti obyektlərinin, yaxud podratsubpodrat müqavilələri üzrə
yerinə yetirilmiş işlərin sifarişçilərlə podratçı,yaxud subpodratçılar arasında
hesablaşmalar üçün əsas sayılan sənədlərüzrə müəyyən edilmiş dəyəri (211 N°-li
«Alıcılar və sifarişçilərlin qısamüddətli debitor borcları" hesabı ilə
müxabirləşdirilməklə) əks etdirilir. Həmin hesabın debetində isə təhvil verilən
işlərin faktiki maya dəyəri əks etdirilir (202 N-li “ stehsalat məsrəfləri” hesabı ilə
müxabirləşdirilməklə).
Tikinti ilə əlaqədar geoloji-kəşfiyyat işləri aparan müəssisələrdə 46N°-li
«Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının kreditində sifarişçilərə təhvil verilmiş
tamamilə qurtarmış layihələr, yaxud iş növləri üzrə layihə-smetasənədlərinin
müqavilə (smeta) dəyəri (211 N°-li «Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor
borcları” hesabı ilə müxabirələşdirməklə), debeti üzrə isə həminişlərin faktiki
maya dəyəri (202N°-li « stehsalat məsrəfləri» hesabı iləmüxabirləşdirilməklə əks
etdirilir.
Beləliklə pulun ödənilib - ödənilməməsindən asılı olmayaraq ayrı-
ayrımərhələlər üzrə başa çatdırılmış tikinti-quraşdırma işləri sifarişçilərə təhvil
31
verildikcə onların müqavilə üzrə dəyəri satış hesabının kreditində bu işlərfaktiki
məsrəflər isə debetində əks etdirilir.
“Satış” hesabı əməliyyat nəticəli hesabdır və hər ayın sonunda bağlanılır.
Müəssisələrin mühasibat uçotunun hesablarplanı və onun tətbiqinə dair təlimatda
deyilir: «Məhsul (iş və xidmətlərin) satışından əldə edilən nəticələr 601 N-li
“Satış” hesabından 801 N-li «”mumi ənfəət (zərər)» hesabına silinir(601 N-li
“Satış” hesabının xarakteristikasına bax).
Beləliklə pulun daxil olub-olmamasından asılı olmayaraq malların,
məhsulların satışına, görülmüş iş və xidmətlərin sifarişçilərə təhvil verilməsinə dair
hesab-faktura yazıldıqda onlar reallaşmış hesab olunur,ayın sonunda reallaşmadan
alınan mənfəət məbləği təyin edilir, uçot reqistrlərində qeydə alınır, hesabatlarda
ə
ks etdirilir. Başqa sözlə desək reallaşmamış, yəni pula çevrilməmiş, debitorlarda
olan, sifarişçilərtərəfindən istifadə olunan mənfəət (yəni yayındırılmış mənfəət)
reallaşmış mənfəətlə birgə 801 N-li hesabın kreditində, əks etdirilir, mühasibat
balansında isə müəssisənin xüsusi vəsaiti kimi balansın kapital və öhdəliklər
bölməsində 470-471-ci sətirlərdə (hesabat ilinin mənfəət və mənfəətdən istifadə
adlı sətirlərdə), hesabat ilində (dövründə) bölüşdürülməmiş mənfəət isə 472-ci
sətirdə müəssisənin kapital yığımı kimi göstərilir.
Beynəlxalq praktikada mənfət müəssisə gəlirinin xərclərdən artıq qalan
hissəsidir. Deməli mənfəətlə işləyən təsərrüfat subyekti aktiv ödəniş qabiliyyətinə
malik olmalı və onun tədiyyə öhdəliklərini yerinə yetirməkdə çətinliyi
olmamalıdır.
Tədqiqat obyekti kimi, seçdiyimiz «Azərtunelmetrotikinti» Səhmdar
Cəmiyyətinin 1 yanvar 2014-cü il tarixə mühasibat balansı üzrə mənfəət məbləği
18412 min manat olmuşdur.
Mənfəətlə işləmələrinə baxmayaraq müəssisə passiv ödəniş qabiliyyətinə
malikdir.
Hesabat balansıüzrə 2014-cü ilin əvvəlinə kassada, hesablaşma və valyuta
hesablarında olan pul vəsaiti və pul ekvivalentlərinə cəmi 5237 min manat
olmuşdur. Deməli, 2014-cü ilin əvvəlinə cari ödəniş qabiliyyəti ətraflı
32
5237:93741= 0,06 olur. Başqa sözlə desək səhmdar cəmiyyəti kreditor borclarının
ancaq 6 faizini qaytarmaq iqtidarındadır. Bunun başlıca səbəbi reallaşmamış
mənfəətin müəssisənin real mənfəəti kimi qeydə alınmasıdır.
Beynəlxalq praktikada malalanların, sifarişçilərin ünvanına yola salınan
yaxud onların nümayəndəsinə təhvil verilən malların və məhsulların, sifarişçilərə
təhvil verilən iş və xidmətlərin dəyəri ödənildikdən sonra onlar reallaşdırılmış
sayılır. Dünya miqyasında nəşr olunan ensiklopediyalarda, iqtisadi ədəbiyyatlarda
da realizə məhsulu anlayışı (termini) bu cür şərh olunur.
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının Baş Redaksiyası tərəfindən 1989-cu
ildə nəşr olunan (rus dilindən tərcümə etməklə) qısa iqtisadi lüğətdə də eyni tərifə
rast gəlirik. Burada yazılır: «Realizə məhsulu - istehsalçı müəssisədən sifarişçilərə
göndərilən və onlar tərəfindən haqqı ödənilən məhsuldur. Sifarişçidən
(tədiyyəçidən) vəsaitin (aldığı məhsula görə) malgöndərən müəssisənin
hesablanma hesabına daxil olması anı realizə anı sayılır».
«Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda da
beynəlxalq praktikada qəbul edilmiş, bu anlayış öz əksini tapmışdır. Bu Qanun
23.1 maddəsində yazılır: «Balans mənfəəti (zərəri) mühasibatuçotu əsasında
təsərrüfat əməliyatlarının və bu Qanuna uyğun olaraq balans maddələrinin
qiymətləndirilməsinin sonuncu maliyyə nəticəsi kimi özündə müəssisənin əsas
vəsaitlərinin və başqa əmlaklarının, məhsullarının (işlərinin, xidmətlərinin)
satışından olan mənfəəti (zərəri), həmçinin qeyri satış əməliyyatlarından gələn
gəlirləri (bu əməliyyatlar üzrə xərc məbləğləri çıxmaqla) cəmləşdirilir. Bu qanunun
sonrakı maddəsində satışdan alınan mənfəətin təyin edilməsi anlayışı ilə
razılaşmaq olar. Burada deyilir ki, «Məhsulların (iş və xidmətlərin) və malların
satışından alınan mənfəət (zərər) AR qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş vergilər
və digər məcburi ödənişlər nəzərə alınmadan qüvvədə olan qiymətlər və
məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından gələn gəlirlə onların istehsalına və
satışına çəkilən xərclər arasındakı fərq kimi müəyyən edilir». Bu anlayışlarla
qismən də olsa razılaşmaq olar (böyük xatalar olmadığına görə).
Dostları ilə paylaş: |