Microsoft Word distant tehsil-movzu
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
16
göstəricilərin əsasən yuvarlaqlaşdırılması nəti-cəsində baş verir. Belə xəta qəsdən edilən xəta da adlanır. Qəs-dən edilən qeyd xətası, qeydiyyat aparan şəxslərin düşüncəli olaraq təhrif edilmiş məlumat vermələri nəticəsində baş verir (məsələn, şəxsin yaşı 62 olduğu halda onun 55 yaşlılar qrupuna daxil edilməsi). Qəsdən edilən qeyd xətası statistika müşahidə-sinin bütün növlərində baş verə bilər. Ona görə də statistika or-qanları aparılan müşahidələrə nəzarətin lazımi sə-viyyədə olmasına nail olmalıdırlar. Reprezentativ xəta ancaq qeyri-ümu-mi müşahidələrdə baş verir. Tədqiq olunan statistik məcmunun bütun vahidlərinin müşahidə əsasında əhatə olunmaması nəticə-sində reprezentativ xəta baş verə bilər. Statistik müşahidə başa çatdıqdan sonra toplanılmış məlumata nəzarət həyata keçirmək məqsədilə ətraflı yoxlanılmalıdır. Bu zaman müşahidə vahidinin tam əhatə olunması, statistika formulyarlarının və s. müşahidə sənədlərinin ilk növbədə həm məntiqi, həm də hesablama yolu ilə düzgün doldurulması yoxlanılmalıdır. Məntiqi yoxlamada statistik məlumatlar müşahidənin proqra-mındakı qarşılıqlı əlaqədə olan sualların cavabı ilə müqayisə edilməklə uyğunsuzluqlar aşkar edilə bilər. Hesablama yolu ilə toplanmış məlumata nəzarət yekun məlumatlarının yoxlanılma-sı əsasında həyata keçirilir. Məntiqi nəzarət məlumatın düzgün-lüyünə ancaq şübhə yaratdığı halda, hesablama nəzarəti xətanın (səhvin) mövcudluğunu müəyyən etməyə imkan verir. Statistik müşahidənin materialları o vaxt qəbul edilmiş hesab oluna bilər ki, məlumatların düzgünlüyü həm məntiqi, həm də hesablama yolu ilə nəzarətdən keçmiş və düzəliş verilmiş olsun. Toplanıl-mış məlumatın yoxlanılması və qəbul edilməsilə statistik tədqi-qatın ilkin mərhələsi başa çatmış olur. IV.Qeyd edildiyi kimi, qeyri-ümumi müşahidənin ən geniş ya-yılmış növü seçmə müşahidədir. Məcmu vahidlərinin bir hissə-sinin elmi prinsiplər əsasında seçilib öyrənilməsindən alınmış nəticə bütün məcmuya aid edilərsə, belə müşahidəyə seçmə müşahidə deyilir. Əgər məcmu vahidlərinin bir hissəsi seçilib öyrənildikdən sonra nəticəsi məcmuya aid edilməzsə, belə mü-şahidəni seçmə müşahidə adlandırmaq olmaz. Seçmə müşahidə-nin əsas prinsiplərindən biri qərəzsiz seçmə prinsipidir. Ümumi müşahidədə olduğu kimi, seçmə müşahidəni aparmaq üçün, ilk öncə onun məqsədini müəyyənləşdirmək, müşahidənin və məlu-matın işlənilməsi proqramını tərtib etmək, müşahidənin təşkili məsələlərini həll etmək və seçilmiş vahidlərin müvafiq əlamət-lərini (proqramda qoyulmuş suallara uyğun olaraq) qeydə almaq lazımdır. Mühüm məsələlərdən biri məcmudan seçiləcək hissənin faizinin müəyyən edilməsidir. Seçilənlərin faizi seçmə müşahidənin məqsəd və vəzifələrinə uyğun olaraq müəyyən edilir. Bundan sonra seçmənin üsulu müəyyənləşdirilir və onun əsasında seçmə aparılır. Seçmə müşahidə nəticəsində toplanmış məlu- mat ümumiləşdirilir, seçmə xarakteristikası və seçmə xətası hesablanır. Seçmənin nəticəsi baş məcmuya aid edilir. Statistika məcmusunun bütün vahidlərinin seçmə məcmusuna eyni ehtimalla düşə bilməsi təmin edilməlidir. Statistika elminin inkişaf tarixi sübut etmişdir ki, seçmə mü-şahidəni elmi prinsiplər əsasında təşkil etdikdə etibarlı statisti-ka məlumatı əldə etmək mümkündür, yəni seçmə müşahidə nə- ticəsində alınmış orta və nisbi göstəricilər bütövlükdə statistik məcmunun orta və nisbi göstəricilərini düzgün xarakterizə edə bilər. Müasir şəraitdə seçmə müşahidənin tətbiqinə ehtiyac yük-səlməkdədir. Beləki, hal-hazırda ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrində çoxlu miqdarda müşahidə vahidləri əmələ gəlmişdir. Müasir şəraitdə xeyli sayda kiçik, orta və iri müəssisələr, kəndli (fer-mer) təsərrüfatları, ticarət şəbəkələri, səhmdar cəmiyyətlər və s. fəaliyyət göstərməkdədir. Həmin statistik məcmularda ümumi müşahidəni aparmaq çoxlu miqdarda material, əmək, maliyyə və digər xərclərin sərf olunmasını tələb edərdi. Ona görə də ba-zar münasibətləri şəraitində ümumi müşahidə əvəzinə seçmə müşahidəni aparmaq daha faydalıdır. Seçmə müşahidənin tətbiqinin xeyli sayda səbəbləri vardır ki, bunlardan da əsasları aşağıdakılardır:
seçmə müşahidənin tətbiqi nəticəsində məlumatın həm top-lanması, həm də işlənməsi prosesində vaxta və vəsaitə xeyli qənaət edilir. Deməli, ümumi müşahidəyə nisbətən seçmə müşahidənin tətbiqi iqtisadi cəhətdən faydalıdır;
seçmə müşahidədə məcmu vahidlərinin az bir hissəsi tədqiq olunduğuna görə, onu daha geniş proq- ram əsasında öyrən-mək mümkündür. Deməli, hadisəni daha ətraflı öyrənmək üçün seçmə müşahi- dədən istifadə edilir;
ümumi müşahidənin aparılması mümkün olmadıqda, bəzən isə ümumi müşahidənin nəticəsini dəqiqləşdirmək üçün seçmə müşahidə aparılır. 17
Bütün bunlar statistik məlumatın toplanmasında seçmə müşahidənin mühüm əhəmiyyətə malik oldu- ğunu göstərir. Statistikada seçmə müşahidənin tətbiqi təcrübənin ehtiyacından irəli gəlmişdir. Hələ XVIII əsrdə torpağın şumlanmasının və ot biçiminin keyfiyyətini müəyyənləşdirmək üçün seçmə müşahidə tət- biq edilmişdir. Həmin əsrin axırlarında dünya bazarında mal satan rus tacirləri ixrac edilən malların key- fiyyətini müəyən et-mək üçün seçmə müşahidəsindən istifadə etmişlər. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində seçmə müşahidə zemstvo statistiklərinin işlərində geniş tətbiq olunmağa başlamışdır. Seçmə müşahidədən istifadə edərkən rus statistiki Çuprov 1910-cu ildə Moskva quberniyasında savad- sızlığın faizini müəyyənləşdirmişdir. A.Çuprov seçmə müşahidəsinin nəticəsinin ümumi müşahidənin nəticəsinə yaxın olduğunu sübut edə bilmişdir.
cəminə baş məcmu deyilir. Baş məcmuda əlamətin ümumiləşdirici göstəri-cisi olan orta kəmiyyət baş orta kəmiyyət adlanır və özü də “x”-lə işarə olunur. Baş məcmuda əlamətin dispersiyası “σ 2 ”-la işarə olunur. Baş məcmuda müəyyən əlamətə malik olan vahid-lərin hissəsi baş hissə adlanır və "p" hərfı ilə, əlamətə malik ol-mayan vahidlərin hissəsi isə “q” hərfi ilə işarə olunur. Əgər baş məcmuda əlamətə malik olan vahidlərin sayını “M”-lə, baş məcmudakı bütün vahidlərin sayını “N”-lə işarə etsək, onda əlamətə malik olanların hissəsini
əlamətə malik olmayanların hissəsini isə
düsturu ilə hesablamaq olar. Buradan aydındır ki, p+q həmişə vahidə bərabər olur. Tədqiq etmək üçün baş məcmudan seçil-miş vahidlərin məcmusu seçmə məcmu adlanır. Seçmə məcmu-da əlamətin orta kəmiyyəti seçmə orta kəmiyyət adlanır və x-lə, dispersiyası isə seçmə dispersiya adlanır və σ
2 -la işarə edi-lir. Seçmə məcmuda əlamətə malik olan vahidlərin sayı m-lə, əlamatə malik olan vahidlərin seçmə məcmuya olan nisbəti nis-bi tezlik adlanır və W-lə işarə edilir. Əgər seçmə məcmudakı vahidlərin sayını n hərfı ilə işarə etsək, o zaman əlamətə malik olan vahidlərin nisbi tezliyi aşağıdakı düsturla hesablanar: m W ═ ──── ; n Qeyd etmək lazımdır ki, seçmə məcmunun göstəriciləri (seç-mə orta kəmiyyət və nisbi tezlik) dəyişən kəmiyyətdir, yəni se-çilənlərin tərkibindən asılı olaraq həmin göstəricilər dəyişə bi-lər. Reprezentativ xəta. Seçmə müşahidə elmi əsasda təşkil edil-dikdə onun ümumiləşdirici göstəriciləri baş məcmunun ümumi-ləşdirici göstəricilərinə çox yaxın ola bilər, yəni seçmə məc-munun göstəriciləri baş məcmunun göstəricilərini düzgün təmsil edə bilər. Buna seçmə müşahidənin reprezentativliyi deyilir (“Reprezentativ”- fransız sözü, “təmsil etmək”). Seçmə məcmu göstəricilərinin baş məcmu göstəricilərinə yaxınlıq dərəcəsini öyrənmək üçün, seçmə müşahidəsi nəticəsində alınmış statistika materiallarının dəqiqliyini müəyyən etmək üçün baş məcmu ilə seçmə məcmunun göstəriciləri arasındakı fərqi müəyyənləşdir-mək lazımdır. Seçmə müşahidəsində də qeyd xətası baş verə bilər. Lakin sübüt olunmuşdur ki, ümumi müşahidəyə nisbətən seçmə müşa-hidəsində qeyd xətası xeyli az olur. Bu, ilk növbədə, onunla əla-qədardır ki, ümumi müşahidəyə nisbətən seçmə müşahidəsində uçota alınan vahidlərin sayı əhəmiyyətli dərəcədə azalır, ikinci tərəfdən isə, seçmə müşahidə yüksək səviyyədə təlimatlandırıl-mış mütəxəssislər tərəfindən aparılır. Bununla barabər, ümumi müşahidədə baş verməyən, lakin seçmə müşahidəyə xas olan reprezentativ xəta da mövcuddur. Seçmə məcmu göstəriciləri ilə baş məcmunun göstəriciləri arasındakı fərqə reprezentativ xəta deyilir. Bu xəta da müntə-zəm və təsadüfı xətaya ayrılır. Seçmə müşahidənin aparılması prinsipi pozulduqda əmələ gələn xəta müntəzəm reprezentativ xəta adlanır. Seçmə məcmuya qəsdən ən yaxşı, yaxud ən piş vahidlər ayrılarsa, bu müntəzəm xətanın baş verməsinə səbəb olacaqdır. Seçmə müşahidə - obyektiv, qərəzsiz aparılıb, bütün vahidlərin elmi qaydada seçilməsi təmin edilərsə, müntəzəm reprezentativ xəta Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|