Microsoft Word distant tehsil-movzu
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1
və statistik fəaliyyətin təşkili Plan:
1.Statistika elmi haqqında anlayış. 2. Statistika elminin tarixi haqda 3. Statistikanın predmeti 4. Azərbaycan Respublikasında statistik fəaliyyətin təşkili
luqlarının öyrənilməsində statistika mühüm, əhəmiyyətli vasitələrdən hesab olunur. Hal-hazırda yaşadığı- mız həyatı statistikasız təsəvvür etmək mümkün deyil. Əsrlərlə davam edən mövcudluğu iqtisadi inki- şafın faktiki vəziyətinin “güzgüsü” rolunda çıxış etməsi ilə səciyyələnən statistika cəmiyyətdə baş verən sosial və iqtisadi hadisə və proseslərin hər biri üzrə sistemli informasiyanı təqdim edən vasitəyə çevril- mişdir. Statistika həm təbiət hadisələrini, həm də insanların fəaliyyətinin bütün istiqamətlərini özünün uyğun göstəricilər sistemi vasitəsilə xarakterizə edir. Statistik məlumatlar bu elmin öz dili hesab olunan və "rəqəm dili" adını daşıyan bir dildə informasiya istehlakçılarına təqdim olunur. Müasir bazar münasibətləri şəraitində statistikadan istifadənin əhəmiyyəti daha da artmışdır. Müasir dövrdə “statistika” termininin çoxmənalı şəkildə istifadəsinə rast gəlinir. Məsələn, əksər hallarda statisti- ka külliyyatlarında və dövrü olaraq mətbuatda dərc edilən məlumatlar statistika adlandırılır. Hər birimizin müntəzəm olaraq KİV-lər vasitəsilə əldə etdiyimiz həm öz özümüzün, həm də xarici ölkələrin və ümumi- likdə daha geniş beynəlxalq miqyasların iqtisadi inkişafı, sosial vəziyyət və sosial inkişafın vəziyyəti (do- ğulanlar və ölənlər, evlənənlər və boşananlar, məşğuliyyəti olanlar və işsizlər, əhalinin gəlir və xərcləri, orta aylıq əmək haqqı və s.), aparıcı maddi-istehsal sahələrində istehsalın həcminin, inflyasiyanın səviy- yəsinin vəziyyəti qeyd olunan məlumatlardan hesab olunur. Ölkəmizin ayrı-ayrı inzibatı-ərazi, istehsal vahidləri üzrə toplanmış məlumatlar son nəticədə Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitə- sində (Dövlətstatkom) qruplaşdırılır, ümumiləşdirilir və yekunlaşdırılır. Qeyd olunanlarla bərabər, statistika özünün predmetinə və tədqiqat metodlarına malik müstəqil və mühüm bir elmdir. Müxtəlif tədqiqat mənbələrindən aydın olmuşdur ki, statistika sözünün ilkin olaraq əmələ gəlməsi fərqli şərh edilir. Bir qrup alimlərin fikrincə, statistika latın sözü “status”-dan əmələ gəl- miş, mənası isə hadisələrin vəziyyətinin öyrənilməsi kimi şərh edilmişdir. Digər qrup onun italyan sözü “stato”-dan (mənası-dövlət) kökünü götürdüyünü bildirir. Statistika XIX əsrin iqtisadçı-filosoflarının fikrincə “hesab, hesaba alma” mənasında başa düşülmüşdür. “Statistika” terminindən ilk dəfə 1746-cı ildə alman alimi Qotfrid Axenval istifadə etsədə, onun sta- tistikanın məzmunu, predmeti və vəzifələri haqqında baxışları müasir statistika elmi-nə olan baxışlardan əsaslı fərqlənirdi. Alman təsviri məktəbin-dən 100 il qabaq əmələ gəlmiş ingilis siyasi hesab məktəbinin statistikaya baxışları müasir statistika elminə olan baxışlara da-ha yaxın olmuşdur. Həmin dövrdə ingilis “Siyasi hesab” məktəbinin yaradıcıları görkəmli ingilis alimləri Vilyam Petti (1623-1687) və Con Qraunt (1620-1674) olmuşdur. Vilyam Pettinin düşüncə və baxışları müasir statistikanı sistemləşdirməyə və elmi meydanlara çıxarmağa imkan vermişdir. O, “cəmiyyət – iqtisadiyyat” qarşılılqlı əlaqələrində qanun və qa-nunauyğunluq anlayışlarını müəyyən etmiş, statistik məcmu, məcmu vahidi haqda fikirləri daha təkmil sə-viyyədə formalaşdırmış, kəmiyyətlər sistemindən kompleks (qarşılıqlı) şəkildə istifadənin mümkünlüyünü və məqsədəmüvafiqliyini irəli sürmüşdür. Heç də təsadüfi deyil ki, V.Petti kapitalist istehsal üsulunun tədqiqatçıları tərəfindən “statistikanın yaradıcısı” kimi qəbul edilirdi. Statistikanın əmələ gəlməsi həmçinin dövlətin yaranması və inkişafı ilə sıx əlaqədar olmuşdur. Statis- tika təcrübəsinin inkişafının umumiləşdirilməsi nəticəsində statistika elmi yaranmışdır. Statistikanın tari- xi formalaşması uzun və mürəkkəb olmuşdur. Onun yaranmasının kökündə təsərrüfat uçotunun yaran- ması durur, təsərrüfat uçotunun yaranması isə qədim dövrə mənsubdur. Müvafiq uçot əsasında əldə edi- lən maksimum məlumat olmadan dövlətin fəaliyyətini həyata keçirmək mümkün deyildir.
II.Statistika qədim köklərə malik bir elm sahəsidir. O, insan cəmiyyətinin ehtiyacından irəli gələn sta- tistikanın inkişaf təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Statistikanın yaranması və inkişafı ictimai təlabatdan: əhalinin, torpaq sahələrinin, mal-qaranın, əmlakın və s. uçota alınması eh- tiyacı ilə əlaqədar olmuşdur. Belə məlumatlar Çində e.ə. XXIII əsrdə toplanılmışdır. Qədim Romada azad vətəndaşların və onların əmlaklarının senzləri (uçotu) aparılmışdır. Cəmiyyətin inkişafı, beynəlxalq əm- 2
təə-pul münasibətlərinin, daxili və xarici ticarətin inkişafı statistika informasiyasının əhəmiyyətli dərəcə- də artmasını tələb etdi. Bunlar öz növbəsində statistikanın fəaliyyət dairəsini daha da genişləndirdi, onun metodologiyasının əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşməsinə səbəb oldu. IX əsrin axırlarında ilk uçot əmə- liyyatları aparılmağa başlandı. Bu dövrlərdə sosial-iqtisadi hadisələr haqqında məlumat toplanması əsa- sən hərbi va maliyyə məsələlərilə əlaqədar təşkil olunurdu. Statistika məlumatlarının eramızdan xeyli əvvəl toplanmasına baxmayaraq, onların işlənilməsi va təhlilinə XVII əsrin ikinci yarısında təsadüf olunur. Həmin dövrdə alman alimi Q.Axenval ilk dəfə elmə statistika sözünü daxil etmişdir. O, 1746-ci ildə əvvəlcə Marburq Universitetində, sonra isə Gettinq Universitetində yeni fənn tədris etməyə başladı və həmin fənni statistika adlandırdı. Lakin bu elmin nə predmeti, nə də metodu dəqiq müəyyən edilmədi. Bu məktəbin nümayəndələri əsasən təsviri informasiya materialları toplayır, ancaq toplanmış məlumatlar təhlilsiz qalırdı. Bir qədər sonra Gettinq Universitetinin professoru A.Şletser (1736-1809) “təsviri məktəbin nümayəndələrinin statistikada ancaq dövlətin siyasi quruluşunu təsvir etməlidir” baxışlarını rədd edərək göstərdi ki, statistikanın predmeti bütün cəmiyyətdir. Müasir statistika baxışlarına daha yaxın ingilis siyasi hesab məktəbi olmuşdur. "Siyasi hesab" məktə- binin əsası D.Qraunt, E.Qalley və V. Petti tərəfindən qoyulmuşdur. İngilis alimlərinin əsərlərində iki istiqamət: həyatın sığortası ilə məşğul olan demoqrafıya məsələləri va iqtisadi məsələlərlə məşğul olan statistika istiqaməti özünü aydın biruzə vermişdir. Bu istiqamətlərdən birincisi (demoqrafiya) D.Qrauntun və E.Qalleyin əsərlərində, ikinci istiqamət (statistika) V.Pettinin əsərlərində özunə geniş yer tapmışdır. V.Petti statistika üzrə bir neçə elmi iş nəşr etdirmişdir. Bu əsərlərdə o, sosial-iqtisadi hadisələri xarakte- rizə etmək üçün rəqəm dilindən istifadə olunmasını məqsədəuyğun hesab etmişdir. O, özünün “Siyasi he- sab” əsərində faktları ümumiləşdirmək və təhlil etmək yolu ilə cəmiyyətin vəziyyətini və inkişafını rəqəmlərlə xarakterizə edə və kütləvi məlumatlarda ictimai hadisələrin inkişaf qanunauyğunluqlarını gös- tərə bilmişdir. Statistika bir elm kimi XIX əsrin I yarısında daha sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır. Buna kapitalist istehsal münasibətinin, azad rəqabətin inkişafı səbəb olmuşdur. Statistika elminin riyazi istiqamətinin in- kişafında Belçika statistiki A.Ketlenin xüsusi xidməti olmuşdur. Ketle statistikanı “sosial fizika” adlan- dırmışdır. Onun fikrincə, statistika kəmiyyət metodları ilə ictimai sistemlərin qanunlarını öyrənir. Ket- lenin “orta adam” nəzəriyyəsi kütləvi məlumatlarda qanunauyğunluqların müəyyənləşdirilməsinə yö- nəldilmişdir. Statistikada riyazi istiqamət XIX və XX əsrlərdə F. Qaitonun, K.Pirsonun, V.Qossetin, R.Fişerin, M.Mitçelanın əsərlərində daha da inkişaf etdirilmişdir. Statistikanın təcrübəsinin və elminin inkişafında rus statistiklərinin böyük xidmətləri olmuşdur. I Pyotr dövründə İ.K.Kirilovun, B.H.Tatişevin, M.V.Lomonosovun, İ.İ.Qoliqovun, M.İ. Çulkovun və digərləri- nin əsərlərində statistika təsviri elm kimi şərh edilmişdir. XIX əsrin II yarısından Rusiyada statistika bir elm kimi siyasi hesab məktəbinin nümayəndələrinin əsərlərində şərh olunmuşdur, yəni onlar ictimai hadi- sələri öyrənərkən ölçü, çəki və rəqəmdən istifadə etmişlər. Rus statistikasında siyasi hesab məktəbinin əsas nümayəndələri sırasına D.Bernulli, İ.German, V.Poroşin, İ.Sreznevski, K.Arsenyevvə s. daxildir. Bu dövrdə statistikanın ümumi nəzəriyyəsi üzrə sanballı işlər nəşr olunur (məs: Germanın “Statistikanın ümumi nəzəriyyəsi”, D.Juravskinin “Statistika məlumatlarının mənbəyi və istifadəsi haqqında” və s.). Statistikanın inkişaf tarixində (xüsusilə XIX əsr) Rusiya statistiklərinin xüsusi rolu olmuşdur. Bu mək- təbin görkəmli nümayəndələrindən A.İ. Çuprovu, A.A.Çuprovu, E.Y.Yansonu və s. göstərmək olar. Ru- siyada statistikanın riyazi istiqamətinin inkişafında rus riyaziyyatçıları P.Çebışevin, A.Markovun, A. Lyapunovun əsərləri mühüm rol oynamışdır. Keçmiş sovet məkanında statistikanın tarixi elmi təcrübəsi V.Xotinski, V.Nemçinov, V. Staroyski, A.Boyarski, B.Yastremski və d. alimlərin əsərlərində ümumiləş- dirilmiş və daha da inkişaf etdirilmişdir. Tarixi yanaşma müəyyən edir ki, statistikanın təşəkkülü və təkamülü keçmiş dövrlərdə əsasən inkişaf etmiş ölkələrdə mümkün olmuşdur. Hal-hazırda müstəqillik əldə etmiş respublikamızda statistika metodologiyasının təkmilləşdirilməsi, beynəlxalq təcrübədə qəbul edilmiş və bazar iqtisadiyyatının inkişaf tələblərinə uyğun uçot və statistika sisteminə keçmək sahəsində böyük işlər həyata keçirilməkdədir. Nəzəriyyəçi-alimlər tərəfindən statis- tikanın müasir vəziyyəti haqda fikirlərin formalaşdırılması müasir inkişaf mərhələsində ölkəmizdə də qeyd olunan istiqamətdə görülən işlərin səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə müşayət olunur. Belə ki, statistika sahəsində iqtisadçı-alimlərdən S.Hacıyevin, S.Yaqubovun, O.Məmmədlinin, M.İsmayılovun, M.Bağıro- vun, F.İsmayılovun, A.Məmmədovun və başqalarının əsərləri müvafiq istiqamətdə ölkədə potensalın Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|