Microsoft Word distant tehsil-movzu
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
14
Müasir dövrdə anket üsülu ilə müşahidədən də istifadə edi-lir. Anket üsulunda qoyulmuş suallar dövri mətbuatda nəşr olu-nur, yaxud ayrı-ayrı şəxslərə göndərilir. Həmin suallara cavab-ların verilməsi könüllülük prinsipinə əsaslanır. Ona görə də an-ketdə qoyulmuş sualların hamısına cavab alınmır. Belə müşahi-də üsulu sosial-iqtisadi hadisələr haqda ictimai fikirləri öyrən-mək işində tez-tez istifadə edilir.
III.Statistik müşahidənin nəzəriyyəsində mühüm yer tutan müşa-hidənin proqram-metodoloji məsələlərinə onun (müşahidənin) məqsədi və vəzifəsi, müşahidə obyekti və müşahidə vahidinin müəyyənləşdirilməsi, onun proqramının hazırlanması, növünün və aparılma üsulunun seçilməsi, müşahidənin vaxtının və aparıl-ması müddətinin müəyyən edilməsi, toplanılmış statistik məlu-matın dəqiqliyinin yoxlanılmasının təşkili daxildir. Statistika müşahidəsinin məqsədi, ilk növbədə, təcrübənin və elmin tələbatını, idarəetmə orqanlarının ehtiyaclarını təmin et-mək vəzifəsini həyata keçirməkdən ibarətdir. Statistik müşahi-dənin vəzifəsi sosial- iqtisadi hadisələrin inkişaf qanunauyğun-luqlarını aşkar etmək üçun etibarlı məlumat əldə etməkdir. Hər bir statistik müşahidənin məqsəd və vəzifəsi aydın və ətraflı mü-əyyən edilməlidir. Müşahidənin məqsədi və vəzifəsi müəyyən edildikdən sonra onun obyekti müəyyənləşdirilməlidir. Tədqiq olunacaq sosial-iqtisadi hadisənin statistika məcmusu müşahidə obyekti adlanır. Statistika müşahidəsinin obyektini düzgün müəyyən etməyin mühüm əhəmiyyəti vardır. Məsələn, ölkədə yaşayan fiziki şəxs-lərin məcmusu, ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrinin müəssisələrində məşğul olan şəxslərin sayı və s. Hər bir statistik müşahidənin obyekti ayrı-ayrı elementlərdən və müşahidə vahidlərindən ibarətdir. Müşahidə obyektinin tər-kib hissəsi olan, qeyda alınacaq əlamətləri özündə əks etdirən, uçota almaq üçün əsas olan elementlər müşahidə vahidi adlanır. Müşahidə vahidini elmi əsaslarla müəyyən etmək üçün müşahi-də obyekti keyfiyyətcə təhlil edilməlidir. Müşahidə vahidinin düzgün müəyyən edilməsi nəticəsində sosial-iqtisadi hadisə haqda dolğun, etibarlı məlumat əldə etmək mümkündür. Müşa-hidə olunacaq obyektdən asılı olaraq ayrı-ayrı təsərrüfat sub-yektləri və s. müşahidə vahidi ola bilər. Müşahidə vahidi ilə he-sabat vahidini ayırmaq lazımdır. Hesabat vahidi o subyektdir ki, ondan müşahidə vahidləri haqqında məlumat daxil olur. Müşahidə proqramının hazırlanmasında qeydə alınacaq əla-mətlərin düzgün seçilməsinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Sosial-iqtisadi hadisələr haqqında informasiya bütün əlamətlər əsasın-da deyil, hadisəni bilavasitə xarakterizə edən mühüm əla-mətlər üzrə toplana bilər. Həmin mühüm əlamətlər əsasında müşahidə-nin proqramı tərtib edilir. Müşahidənin proqramı qeydə alınacaq əlamətlərin, yəni cavab toplanılacaq sualların siyahısından iba-rətdir. Beləliklə, statistika müşahidəsinin proqramının tərtibində aşağıdakı tələblər nəzərə alınmalıdır:
xüsusiyyəti, tipi ifadə olunmalıdır;
proqramda qoyulmuş suallar dəqiq olmalıdır və düzgün ca-vab almaq üçün asan olmalıdır;
proqramı işləyərkən ancaq sualları tərtib etməklə kifayətlən-mək olmaz, onların ardıcıllığını da təmin etmək lazımdır;
sualların qoyulması məqsədəuyğundur. Statistika formulyarları. Hər bir hesabat vahidindən alınan məlumatın eyni olmasını təmin etmək üçün statistik müşahidə-nin proqramı statistika formulyarları adlanan sənəd şəkilində tərtib edilir. Belə formulyarlar informasiyanın işlənməsini təmin etmək üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Formulyarlarda proq-ramın sualları və müşahidənin nəticəsi eyni məzmunda verilir. Qeydiyyat aparılmamış (doldurulmamış) formulyarlar sadəcə blank adlanır. Statistika formulyarlarının məcburi elementi titul və ünvan hissəsidir. Onların titul hissəsində müşahidənin və onu aparan orqanın adı və formulyarın kim tərəfindən və nə vaxt təsdiq edildiyi göstərilir. Formulyarın ünvan hissəsində soruşulan, öy-rənilən müşahidə vahidinin va ya hesabat vahidinin ünvanı qeyd edilir. Formulyarlar müxtəlif adda ola bilər. Onlardan istifadəsi ən çox olanlarını aşağıdakı kimi sadalamaq mümkündür: hesa-bat, kartoçka, siyahıyaalma vərəqi, sorğu blankı, anket və s. Formulyarlar bir-birindən fərqlənən iki sistemə: fərdi (kar-toçka) və siyahı sisteminə ayrılır. Formulyarın fərdi (kartoçka) sistemində hər bir kartoçkada bir müşahidə vahidi və onun əla-mətləri 15
qeydə alınır, siyahı sistemində bir siyahıda (blankda) bir neçə müşahidə vahidi haqda suallara cavab yazılır. Statistika he-sabat formalarının hamısı hər bir müəssisə tərəfindən ayrılıqda doldurulur. Əhalinin siyahıya alınmasında ailənin hər bir üzvü bir siyahıyaalma vərəqində qeydə alınır. Statistik müşahidə formulyarları ilə bərabər müşahidə proq-ramında qoyulmuş suallara eyni cavab toplanmasında təlimatın hazırlanmasının da mühüm əhəmiyyəti vardır. Təlimat ayrıca sənəd (kitabça) şəklində tərtib edilir. Onda müşahidə proqra-mındakı hər bir sualın ətraflı izahı verilir və onlara necə cavab yazılması şərh edilir. Təlimatda müşahidənin obyekti və vahidi, onun məqsədi və vəzifələri, müşahidənin kim tərəfindən və han-sı müddətdə aparılması, formulyarları doldurmaq üçün məluma-tın haradan və neçə alınması və s. haqda ğöstəriş verilir. O, for-mulyarlarda qoyulmuş sualların düzgün başa düşülməsini təmin etməlidir.
məsələlərinin əvvəlcə-dən işlənilib hazırlanmasının əhəmiyyəti böyükdür. Statistik müşahidənin təşkili planı müşahidənin lazımi səviyyədə aparıl-masını təmin edən tədbirlər sisteminin həyata keçirilməsini nə-zərdə tutur. Planda müşahidənin obyekti, məqsəd və vəzifələri, onu aparacaq təşkilatın adı, müşahidənin aparılması vaxtı və müddəti, kadrların seçilməsi və öyrədilməsi, müşahidənin apa-rılması qaydası, statistik materialların təhvil verilməsi qaydası, ilkin və son yekunların çıxarılması və s. ətraflı xarakterizə olunur. Statistika elmi təcrübəni ümumiləşdirərək müşahidənin bir sıra ümumi prinsiplərini işləyib hazırlamışdır. Müqayisəli məlumat əldə etmək üçün müşahidəni eyni vaxtda, eyni proq-ram əsasında və ölkənin bütün ərazisini əhatə etməklə aparıl-ması məqsədəuyğun hesab edilir. Statistik müşahidənin aparıl-masında onun yeri və vaxtının müəyyən edilməsinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Müşahidənin yerinin seçilməsi əsasən müşahidənin məqsə-dindən asılı olaraq həyata keçirilir. Əgər ölkə üzrə əhalinin tər-kibini öyrənmək üçün məlumat əldə etmək lazımdırsa, o zaman müşahidə ölkənin bütün ərazisini əhatə etməli, Bakı və Naxçı-van şəhərlərində istehlak səbətinin dəyəri haqqında məlumat toplamaq lazımdırsa, o zaman müşahidə bu iki şəhərin ərazi-sində aparılmalıdır. Öyrənilən hadisə haqda dəqiq məlumat əldə etmək üçün mü-şahidənin böhran anının müəyyən edilməsinin də mühüm əhə-miyyəti vardır. Öyrənilən məcmunun hər bir vahidinin əlamət-lərinin ilin müəyyən gününə, saatına qeydə alınması böhran anı adlanır. Böhran anının müəyyən edilməsi obyektin sayı haqqın-da dəqiq məlumat əldə etməyə imkan verir. Müşahidənin aparıl-masında onun müddətinin düzgün müəyyən edilməsinin də mü-hüm əhəmiyyəti vardır. Müşahidənin müddəti dedikdə, muşahi-də olunan faktların statistika formulyarlarında qeydə alınması, yəni kütləvi məlumatın toplanılmasının aparılması üçün lazım olan vaxt başa düşülür. Bu müddət, bir qayda olaraq, günlə mü-əyyən edilir, müşahidənin başlanma və qurtarma tarixi göstə-rilir. Müşahidənin müddəti işin həcmindən, informasiyanın top-lanması ilə məşğul olan işçilərin sayından asılı olaraq müəyyən edilir. Müşahidənin müddəti nə qədər qısa olarsa, müşahidə olu-nan hadisə haqqında bir o qədər dəqiq məlumat əldə oluna bilər. Əhalinin siyahıyaalınmasında müşahidənin müddəti bir qayda olaraq, 8 gün, əsas vəsaitlərin uçota alınması isə 5-6 ay həc-mində müəyyən edilir. Statistika müşahidəsinin xətası. Statistik müşahidənin proq-ram-metodoloji və təşkilati məsələlərinin düzgün həyata keçiril-məsi nəticəsində tam, dolğun məlumat əldə etmək mümkündür. Bununla bərabər toplanılan məlumatın dəqiqliyini təmin etmək üçün müşahidə prosesində və sonra bir sıra tədbirlər həyata ke-çirmək lazımdır (kadrların düzgün seçilməsi və onların lazımi səviyyədə təlimatlandırılması, müşahidənin aparılmasına nəza-rətin gücləndirilməsi, toplanılmış məlumatın dəqiqliyinin yoxla-nılmasını və s.).
Toplanılan məlumatın tam, dəqiq olmasını təmin etmək tələb olunan şərtlər sırasına müşahidənin proqramının düzgün tərtib olması, statistika formulyarlarında sualların düzgün qoyulması, təlimatın lazımi səviyyədə tərtib olunması, müşahidə vaxtının və onun aparılması müddətinin düzgün müəyyən edilməsi və s. daxildir. Müşahidə nəticəsində əldə edilmiş statistika məlumatı ilə sosial-iqtisadi hadisənin həqiqi qiyməti arasında əmələ gə-lən fərq statistika müşahidəsinin xətası adlanır. Statistika müşa- hidəsinin xətası, iki qrup xətaya- qeyd xətasına və reprezentativ xətaya ayrılır. Bu xətaların özləri də təsadüfi və müntəzəm xə-taya bölünür. Qeyd xətası toplanılan məlumatın düzgün müəy-yən edilməməsi və ya düzgün alınmaması nəticəsində baş verir. Qeyd xətası həm ümumi, həm də qeyri-ümumi müşahidələrdə baş verə bilər. Təsadüfi qeyd xətası müxtəlif səbəblərdən qey-diyyatı aparan şəxsin faktları düzgün dərk etməməsindən, rə-qəmləri düz yazmaması və s. nəticəsində baş verə bilər (məs, si- yahıyaalma zamanı 44 yaş əvəzinə 43 yaş). Kütləvi məlumatlar əsasında baş verən belə xətalar, böyuk ədədlər qanununun prin-siplərinə uyğun olaraq qarşılıqlı ödənilirlər. Müntəzəm qeyd xətası göstərilən Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|