Microsoft Word distant tehsil-movzu
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 3.1 Müəssisə işçilərinin əmək ödənişi üzrə bölgüsü
- Şəkil 3.1. Fişkanın maketi.
26
qadınların, ha-belə bunların peşələrinin sayı və hər bir cinsə, peşəyə aid işçi-lərin sayını göstərmir. Bu məlumatı əldə etmək üçün qrup ic-malı tərtib edilir. Qrup icmalında məcmu vahidləri birnövlü qruplara bölünür, sonra ayrı-ayrı qruplar üzrə və sonda bütövlükdə məcmu üzrə yekunlar vurulur. Məsələn qrup icmalı vasitəsi ilə əlli fəhləni kişi və qadınlara, müxtəlif peşələrə, qabaqcıllara və geridə qa-lanlara ayırmaq və hər cinsə, peşəyə, əmək məhsuldarlığına aid fəhlə sayını müəyyən etmək olar. Bundan başqa əmək haqqının ixtisasdan və əmək məhsuldarlığından asılılığını da burada mü-əyyənləşdirmək mümkündür. Qrup icmalı statistika qruplaşdır-ması nəticəsində əldə edilən məlumatın yekunlaşdırılmasıdır. Statistika qruplaşdırması dedikdə məcmu vahidlərinin birnövlü qruplara bölüşdürülməsi təsəvvür edilir ki, bundan da məqsəd hər bir qrup üzrə icmal göstəricilərinin əldə edilməsidir. İnterval bölgü və interval qeydləri. Bir sıra bölgülərdə hər qrup üçün qruplaşdırma əlaməti müəyyən kəmiyyət şəklində de-yil, bir kəmiyyətlə digər kəmiyyət daxilində göstərilə bilər (in-tervalın ilk və son qiymətləri). Belə bölgüyə interval bölgü de-yilir. Interval bölgüsü qruplaşdırma əlamətinin çox ədəd daşıdı-ğı hallarda tətbiq edilir. Müasir statistika araşdırmalarında, he-sablamalarında interval qeydləri aşağıdakı 2 üsulla aparılır: 1-ci üsulda qeydlər 100 ifadəsi (100 vahid və ya 100% ) kimi ifadə edilir. Bu zaman , məsələn, normaların 100% yerinə yeti-rilməsi sonrakı üçün ilk qiymət təşkil edir, qabaqkı qrupda isə intervalın son qiyməti 100%-ə qədər (yəni 99,99%) olan rəqəmi təşkil etməlidir. Eyni qayda 100 ədəd ifadəsi ilə bağlı da keçər-lidir. Yəni, bu üsulda verilmiş olan 100 ədəd sonrakı intervalın ilk qiymətidir, qabaqkı qrupun son qiyməti isə 100-dən bir va-hid az, yəni 99,99-dur. Birinci üsulla aparılan interval qruplaş- dırmalarının daxilindəki yeganə fərq bu istiqamətlərdən birinin mütləq ifadə ilə (100 ədəd), digərinin isə nisbi kəmiyyət for-masında (100%) verilməsidir. 2-ci üsulda 500 ədəd qabaqkı qrupun son qiymətidir (500-ə qədər yazılmasına baxmayaraq), sonrakı qrupun ilk qiyməti isə ondan bir vahid çox, yəni 501 olacaqdır. Adətən ikinci üsuldan daha iri həcmli interval qruplaşdırılması tələb olunduqda (mə-sələn, Azərbaycan Respublikasının məskünlaşma-yaşayış ərazi-lərinin onların əhalisinə görə qruplaşdırılması) istifadə edilir. İnterval bölgüsünün bütün hallarında intervalın miqdarı qon-şu intervalların ilk yaxud son qiymətlərinin arasındakı fərqdən ibarət olur. Aşağıdakı şərti misalla müşahidə materialları əsasın-da statistika qruplaşdırmasının köməyi ilə əmək haqqı miqdarı üzrə fəhlələrin tərkibini öyrənmək mümkündür. Bunun üçün on-ları aşağıdakı qruplara bölək (cəd.3.1).
Ə mək haqqı miqdarı (mаn). Fəhlələrin sayı 160- dan az 160-dan - 180-dək 180-dən – 200- dək 200-dən – 220- dək 220-dən – 240- dək 240-dan – 260- dək 260-dan – 280- dək 280 və daha çox 2 17 11 11
2 4 1 2 Yekun
50
Bu bölgü intervallar üzrə aparılmışdır, çünki şərti ifadə et-diyimiz əlli fəhlənin tərkibində müxtəlif peşəli və ixtisaslı, müx-təlif əmək məhsuldarlığı olanlar vardır ki, bunların da əmək haqqı müxtəlif olmaqla ayda 150 manatdan 340 manatadək tə-rəddüd edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu qruplaşdırma bərabər intervallarla (20 manat) aparılmışdır. Statistikada icmallaşdırma texnikası. Müşahidə materialları-nın icmallaşdırılmasına başlamazdan əvvəl onların keyfiyyəti yoxlanılmalıdır. Burada aşkara çıxarılan səhvlər və qüsurlar vaxtında ləğv edilməlidir. Materialların həm də dolğunluğu, yə-ni məcmunun bütün vahidləri haqda məlumatın alınıb- alınma-dığı yoxlanılmalıdır. Materialların keyfiyyət və kəmiyyət dol-ğunluğu yalnız diqqətlə yoxlanıldıqdan sonra icmallaşdırma işi-nə keçmək olar. Statistika təcrübəsində icmallaşdırmanın iki nö- vü vardır: əl vasitəsilə aparılan icmallaşdırma; mexanikləşdirilmiş icmallaşdırma (maşınlar vasitəsilə). Əl vasitəsilə aparılan icmallaşdırma, toplanan material ayrı-ayrı kartlar şəklindədirsə, aşağıdakı əməliyyatlardan ibarət olur: göstəricilərin işarələnməsi və şifrələnməsi; kartların ayrı-ayrı qruplara bölünməsi; məcmu vahidlərinin və yekunların ayrı-ayrı əlamətlər üzrə hesablanması. Məlumat siyahı formasında olan hallarda əl vasitəsi ilə apa-rılan icmallaşdırma işi xeyli çətinləşir. Məcmu vahidinin az say-da olması köməkçi cədvəllərin tərtib edilməsinə şərait yaradır. Materialların çox 27
vahid miqdarında toplandığı və çox əlamət da-şıdığı hallarda hesablamanı asanlaşdırmaq üçün hər müşahidə vahidi haqqındakı məlumat siyahılarından fişka adlanan ayrı-ay-rı kartlara köçürülür və bundan sonra məlumatın kart formasın-da olmasında olduğu kimi icmallaşdırma aparılır. Mexaniki sex fəhlələri haqqındakı məlumat üçün fişkanın maketini nəzərdən keçirək (şək.3.1).
Sıra №-si Cinsi Peşəsi
Tarif cədvəlinin dərəcəsi Normanın yerinə yetirilməsi %-i İş stajı (il) “x” ilinin “y” ayı üçün əmək haqqı (man)
Hazırda ən çox mexanikləşdirilmiş icmal tətbiq edilir. Onun tətbiq prosesini sadə şəkildə nəzərdən keçirək. Mexanikləşdi-rilmiş əməliyyata ilk sənədlər mühasibatdan, statistika şöbəsin-dən və s. şöbələrdən alınır. Xüsusi işçilər qrupu ilk sənədləri qəbul edir və yoxlayır. Yoxlama sənədlərinin dolğunluğu və
də-qiq doldurulması müəyyənləşdirilir. Sənədlərin təhvil verilməsi üçün müəyyənləşdirilən qəti müddətlər və onların doldurulması keyfiyyətinə dair tələblər uçot işlərini nizama salır. Qəbul edil-miş birnövlü sənədlər xüsusi marşrut vərəqələri ilə cəmləşdiril-mək üçün cəmləşdirici- maşın qrupuna verilir və burada gələcək yoxlama üçün lazım olan ən mühüm əlamətlər üzrə onlara ye- kun vurulur. Həmin yoxlamanın yekunları sənədlərin qəbul edil-məsinə dair aparılan dəftərə yazılır. Cəmləşdirildikdən sonra sə-nədlər qiymət qoymaq, lazımi qismət və hasilləri hesablamaq üçün hesablayıcı-maşın qrupuna verilir. Bu işdə yazı salmayan avtomatik və yazan faktura maşınları tətbiq edilir; faktura ma-şınları hərf mətnindən başqa, qiymətin miqdara vurulmasından əldə edilən hasili, xüsusi və ümumi yekunları göstərə bilər, habelə güzəşt və artırma %-ni hesablaya bi-lər. Qiymətqoymadan sonra ilk sənədlər bir sıra göstəricilərlə tamamlanıb perforasiyaya verilir. Burada bütün lazımi göstəri-cilər istənilən rəqəmləri ifadə edən deşiklər açmaqla xüsusi kart-lara (perfokartlara) keçirilir. Deşilən perfokartlar perforasiya yoxlamasına verilir ki, bu da müxtəlif üsullarla aparıla bilər. Bu üsullardan ən sadəsini, yəni deşilmiş perfokartların yoxlayıcı adlanan xüsusi maşından keçirilməsi üsulunu araşdıraq. Burada yoxlama aparan işçi maşının klavişlərini (düymələrini) sıxaraq ilk sənədləri təkrarən oxuyur və alınmış deşiklərin düzgünlüyü-nü yoxlayır. Perfokartlarda bir ədəd də olsun səhv deşik açıldığı müşahidə edilərsə, belə kart dəyişilməli, yeni kart götürülməlidir. Yoxlan-mış perfokart müəyən qruplaşdırıcı əlamətlər üzrə qruplaşdır-maya (düzəlməyə, çeşidlənməyə) verilir. Çeşidlənmiş perfokart-lar tabulyatora daxil olur. Tabulyator nəinki xüsusi perfokartın ədəd qiymətlərini çap edə, həm də xüsusi və ümumi yekunları verə bilər. Tabulyatorda çap edilmiş cədvəllərə tabulyoqram de-yilir. Çap edilmiş tabulyoqramlar yoxlama rəqəmləri ilə tutuş- durulduqdan sonra nəzarət və buraxılış qrupu tərəfindən həmin işin sifarişçisinə verilir. Mexanikləşdirilmiş icmallaşdırmanın əl vasitəsi ilə aparılan icmallaşdırma qarşısında mühüm üstünlükləri vardır: burada materialların işlənməsi prosesi xeyli sürətlənir, daha çox dəqiq-lik yaranır, habelə əmək və vəsait sərfinə qənaət edilir. Statistika materiallarının mexanikləşmiş qaydada icmallaşdırılması üçün hesabat blanklarında blankın özünə və hesabat göstəricilərinə şifrələr qoyulur. Uçot-hesablayıcı materialların mexanikləşmiş üsulda icmallaşdırılmasının və işlənməsinin bir neçə təşkilati forması (məsələn, maşın-hesab stansiyaları - MHS) vardır.
aparılmış qruplaşdırmalar müxtəlif sayda olduğundan və yaxud fasilə sərhədlərinin eyni olmaması nəticəsində müqayisə oluna bilmirlər. Belə qrupları müqayisəli vəziyyətə salmaq üçün növbəti dəfə qruplaşdırmalar aparmaq zərurəti ortaya çıxır. Bu zəurət nəticəsində aparılan qruplaşdırmaya təkrar qruplaşdırma deyilir. Bu qruplaşdırma-nın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ilkin müşahidə məlumatından istifadə etmədən, əvvəlcədən aparılmış qruplaşdırma əsasında aparılan qruplaşdırmadır. Təkrar qruplaşdırma iki üsulla aparı-lır: 1) əvvəlki qrupların fasilələrini iriləşdirmək; 2) ümumi yekunda qrupların hissəsi əsasında yeni qrupların təşkili.
Məhsulun iqtisadi təyinatına görə qruplaşdırılmasının da bö-yük əhəmiyyəti vardır. Pərakəndə ticarət statistikasında əmtəə-lərin ərzaq və qeyri-ərzaq mallarına, kənd təsərrüfatı statistika-sında məhsulların bitki növlərinə görə qruplaşdırılmasının əhə-miyyəti böyükdür. ÜDM-in, milli gəlirin və s. göstəricilərin təhlilində də qruplaşdırmadan geniş istifadə edilir. Statistika mürəkkəb sosial və iqtisadi hadisələri öyrənmək üçün müxtəlif təsnifatlardan da istifadə edir. Təsnifatlar keyfiy-yət əlamətlərinə görə mürəkkəb sosial və iqtisadi hadisələrin tərkib hissələrinin siyahısından ibarət olub planlaşdırma və ida-rəçilik, uçot və hesabat işlərinin əsasını təşkil edir. Statistikada tətbiq edilən təsnifatlar arasında xalq təsərrüfatı sahələrinin təsnifatı xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu təsnifat xalq təsərrüfatında uçot və statistika işlərinin əsasını təşkil et-məklə yanaşı, onun Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|