Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 15 və ya bahalılaşdırılması xaricdən gələn xammal bazarına da mənfi təsir göstərməkdədir. Ya yetərli mal gəlməməkdə ya da gələn mallar bahalı olmaqdadır. Bu da lazımi mal istehsalını məhdudlaşdırmaqda və ya bahalaşdırmaqdadır. Nəticədə inflyasiya yenə artmaqdadır. 29 Orta müddətdə yüksək inflyasiya hədləri faiz hədlərinin də artmasına səbəb olur. Đnflyasiya və faiz hədlərinin yüksək olması nağd pulun məsrəflərini artıracağı üçün xalqın nağd pul tutmasını əngəllər. Xalq yüksək faiz səbəbiylə təcili ehtiyacı xaricindəki nağd pullarını banklardakı əmanət hesablarında saxlayarlar. Xalqın nağd pul ehtiyacını ödəmək üçün tez-tez banklara getməsi onların zaman itirmələrinə və ayaqqabı yırtmalarına səbəb olduğundan belə şərait- dəki məsrəfə ayaqqabı məsrəfi (Shoe-Leather Cost) deyilir. Əgər inflyasiya həddi aşağı endirilərsə insanların bu gediş gəlişləri aza- lacaq, bunun yerinə ya daha çox çalışacaqlar və ya boş zamandan yararlanacaqlar. Hiperinflyasiyada ayaqqabı məsrəfi mülayim inflya- siyaya görə daha artıq olacaqdır. 30 Yüksək inflyasiya mal qiymətlərinin daha tezliklə dəyişməsi- nə səbəb olur. Bunun üçün mal qiymətlərinin yenidən hesablanması, yenidən qiymət siyahılarının hazırlanması lazımdır. Hətta yenidən kataloq çapı və bunun yenidən paylanmasına ehtiyac duyula bilər. Đnflyasiya davam etdiyi müddətcə bunu təkrarlamaq lazım gəldiyin- dən bunun iqtisadiyyata bir məsrəfi olacaqdır. Bu məsrəfə menyu məsrəfi (menu cost) deyilməkdədir. Đnflyasiya həddi yüksəldikcə restoranlar daha tez yeni menyu çap etdirmək məcburiyyətində qaldıqlarından bu şəkildə adlandırılmışdır. Bu əlavə məsrəflər qiy- mətlərin istiqrara girməsiylə azalacaqdır. 31 Đnflyasiyanın yüksək olması bir tərəfdən cəmiyyətin vergi yükünü artırmaqda digər tərəfdən də vergi sisteminə mənfi təsir etməkdədir. Qiymətlərin artması ilə istehsal faktorlarının nominal gəlirləri də bu proses içində artmaqdadır. Nominal gəlirlərin artması gəlir sahiblərinin daha yüksək vergi hədlərindən vergiləndirilmələrinə, 29 Percy L. Greaves, “On Current Monetary Problem”, http://www.mises.org/efandi/ch43.asp 10 Mayıs 2001. 30 Olivier Blanchard, Macroeconomics, Second Edition, Prentice-Hall Inc. New Jersey, 2000, p. 503. 31 N. Gregory Mankiw, a.g.e., p.177. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 16 vergi öhdəliklərinin artmasına səbəb olacaqdır. 32 Digər tərəfdən qiy- mətlərin artması ilə vergi toplamaları arasındakı gecikmələr dövlətin vergi gəlirlərinə mənfi təsir göstərməkdədir. Çünkü vergilərin müəy- yənləşməsi ilə toplanması arasında zaman fərqliliyi vardır. Qiymət- lərin artdığı yerdə bu zaman fərqliliyi dövlətin gəlirlərini azaltacaqdır. Bu hadisəyə ədəbiyyatda Olivera Tanzi təsiri (Olivera-Tanzi Effect) deyilməkdədir. 33 Yüksək və uzun müddətli inflyasiya cəmiyyətin mənəvi də- yərlərini pozmaqdadır. Əxlaqi və mənəvi dəyərlər alçaldılmaqda, hətta aşınıb yox olmaqda, pis alışqanlıqlar artmaqdadır. Keyf verici maddələrin istehlakı və qumar çoxalmaqdadır. Korrupsiya və rüşvət artmaqda, xalqın idarəçilərə olan etibarı azalmaqda, xalq bədbinliyə qapılmaqdadır. Fərd başına düşən gəlir səviyyəsi cüzi olduğundan ciddi bəslənmə problemləri ortaya çıxmaqdadır. Sağlam nəsillərin yetişdiril-məsi çətinləşməkdədir. Keçinmə şərtləri çətinləşdiyindən yeni nəsillərin mədəni səviyyəsi aşağı düşməkdədir. Gənclər yeni arayışlara və psixoloji çöküntülərə girməkdədir. Ölkədəki pis niyyə- tli axınlar bundan istifadə edərək ictimai hüzuru pozmaqdadır. 34 Đnflyasiyanın səbəbləri və təsirləri sadəcə bəlli bir dəyişgənə və ya dəyişgənlər qrupuna əsaslandırılmadığından bu mövzunun müxtəlif elm sahələri tərəfindən ələ alınması lazımdır. Çünkü inflya-siya iqtisadi obyəktlərin hətta cəmiyyətin mənəvi dəyərləri, seçim sistemi və həyat tərzindən təsirlənərək ortaq bir mal şəklində formalaşmaq- dadır. Đnflyasiyanın ortaya çıxma və inkişafı prosesində öncəliklərin müəyyənləşdirilməsi və seçimlərin edilməsi mövcud şərait və gələcək senariləri altında doğru şekildə müəyyən edilib formullaşdırılması mümkün olmur. Bənzər şekildə həll təkliflərində də siyasət və strategiya əksikliyi olmaqdadır. Đqtisadi obyektlər və iqtisadi idarələr qərar və fəaliyyətlərində müalicə edici iqtisadi yanaşmadan daha çox iqtisadi qoruyuculuğu mənimsəyib tətbiq etməkdədirlər. 35 32 Olivier Blanchard, a.g.e., p. 503. 33 Rudiger Dornbush, Stabilization, Debt, and Reform, New Jersey, Prentice Hall Inc., 1993, p. 20. 34 Đsmail Bircan, “Enflasyon Niçin Düşürülmek Zorunda”, Đktisat Dergisi, Mayıs 1998, s. 5. 35 Enflasyon Anatomisi, http://www.activefinans.com/activeline/sayi4/ anatomi.html 26 Mayıs 2001. Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 17 Đnflyasiya nisbi bir anlayış olduğundan ölkələrin sahib olduğu şərait və sosial-iqtisadi ehtimallara görə inflyasiya siyasətləri və hədəfləri müəyyən edilməkdədir. Yeniliklərin çox sürətli ortaya çıx- dığı, texnologiyanın dayanmadan yeni investisiyaları gərəkli hala gətirdiyi günümüzün dinamik iqtisadi sistemlərində investisiya riskləri inflyasiya riskini də artırmaqdadır. Bu risk şəraiti sadəcə iş qərarlarına deyil, pul siyasətinə də təsir göstərməkdədir. Buna görə pul siyasətinin çərçivəsi və tətbiq edici olan mərkəz bankının rolu dəyişməkdədir. Pul siyasətinin təməl məqsədi “iqtisadi qərarlara təsir göstərməyəcək səviyyədə inflyasiyanın olduğu” uyğun qiymət istiqrarının təmin edilməsidir. Yəni inflyasiya müəyyən edilən sərhədlər içində qalmalıdır. Đnflyasiyanın hədəflənməsi dinamik olaraq dəyişən iqtisadi mühitə qarşı təbii bir reaksiyadır. Bu hədəfləmə çərçivəsində izlən- məsi vacib olan bəzi təməl siyasətlər bunlardır: Orta müddətli inflyasiya hədəf rəqəminin ictimaiyyətə elan edilməsi, Pul siyasətinin təməl məqsədinin qiymət istiqrarı olduğunun qəbulu, Đctimai münasibətlərin inkişaf etdirilməsi ilə pul siyasəti stra- tegiyasının daha da şəffaflaşdırılması, Mərkəz bankının qurum və fəaliyyət baxımından sərbəstləşdi- rilməsi, Orta və uzun müddətli inflyasiya hədləri üçün etibarlı bir təxmin modelləməsinin qurulması. 36 Đnflyasiya hədəfləməsində elan edilən rəqəmlər əldə edilə bilən olmalıdır. Tətbiq olunan iqtisadi proqramların etibarlılığı baxımından bu önəmlidir. Bunun həyata keçməsində təxmin və modəlləməyə əhəmiyyət verilərək qaynaq ayrılması, hədəfləmə strategiyasının uğu- runu artıracaqdır. Amerika Federal Mərkəz Bankı(FED)-nın müvəffə- qiyyətli olmasının səbəbi də təxmin və modellemeye ayırmış olduğu qaynaqların böyüklüyü və səmərəliliyidir. Hədəfləmə strategiyası çox məlumatlı bir proses oluduğundan bunun reallaşdırılmasında qarşılıqlı dialoq və şəffaflıq olmalıdır. Đqtisadiyyatda MB və məlumat istehsal edən digər hökumət quruluşları ilə iş dünyası arasında sağlam məlu- 36 Gazi Erçel, Yeni Rota: Enflasyon Hedeflemesi, http://www.activefinans.com/activeline/sayi8/enflasyon.html, 25 Nisan 2001. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 18 mat alış verişini təmin etmək üçün şəffaf bir əlaqələndirmə mexaniz- masına ehtiyac vardır. 37 Kanada, Yeni Zellandiya, Đngiltərə, Đsveçrə, Finlandiya, Đspanya, Avstralya və Đsrail kimi ölkələrdə də pul siyasəti tətbiqatları şəffaflaşdırılmaqda, mərkəz banklarının hədəflənən istiq- rarla əlaqədar öhdəlikləri artırılmaqda, orta müddətdə rəqəm olaraq inflyasiya hədəfləməsi aparılmaqdadır. 38 Đnflyasiya və işsizlik arasında uzun müddətdə tərs bir əlaqənin olmadığı və inflyasiyanın bir məsrəfi olması fikri, optimal inflyasiya həddinin sıfır olması labüdlüyü nəticəsini çıxarmaqdadır. Əslində uzun müddətdə cüzi inflyasiyanın 0% və ya 5% olması böyük bir ehti- malla eyni məsrəfə sahibkən sıfırın heç bir qeyri müəyyənliyə yer verməməsi və açıq olması səbəbiylə böyük bir cazibəliyi vardır. 39 Cüzi inflyasiyalı ölkələrdə optimal inflyasiya həddi 1-3% arasındadır. Çünkü maaş və qiymətlər aşağıya doğru elastik olmayıb yapışqandır. 40 Günümüzdə bir çox mərkəz bankının məqsədi cüzi amma, 2% ilə 4% arasında müsbət faiz həddini təmin etməkdən ibarətdir. 41 Mali sistemdəki istiqrarsızlıq iqtisadiyyatın təməlinə yayılaraq real iqtisadiyyata və gedərək sosial-iqtisadi struktura mənfi təsir göstərəcəyindən mali istiqrar ölkədəki pul siyasəti idarəçilərinin mütəmadi olaraq gündəmindədir. Đnflyasiyanı yox etmək və mali istiqrarı təmin etmək üçün müxtəlif siyasətlər tətbiq olunmaqdadır. Bu siyasətlər bir tərəfdən ortodoks və heterodoks siyasətlər olaraq, digər tərəfdən də şok və tədrici (gradual) siyasətlər olaraq sinifləndirilmək- dədir. Ortodoks siyasətlərdə başda mali və monetar natarazlıq olmaq üzrə iqtisadiyyatda artıq tələb ortaya çıxaran natarazlıqlar yox edil- məyə çalışılmaqdadır. Heterodoks siyasətlərdə də bir ictimai razılaşma çərçivəsində qiymət artışlarının ən azı bir bölümü dondurulmaqdadır. Zaman üfiqini hesaba qataraq siyasətlərin tətbiqi və nəticənin alınması baxımından aparılan sinifləndirmələrdən şok siyasətlərdə, sürətli və kəskin siyasət dönüşləri ilə inflyasiyanın sürətlə azaldılması hədəf- 37 Mike Kenedy, Yeni Rota: Enflasyon Hedeflemesi, http://www.activefinans.com/activeline/sayi8/enflasyon.html, 25 Nisan 2001. 38 Frederic S. Mishkin, a.g.m., p. 44. 39 Rudiger Dornbusch, Stanley Fischer, a.g.e., s. 535. 40 Stanley Fischer, “Maintaining Price Stability” Finance Development, Washington, IMF, December, 1996, p. 35. 41 Oliver Blanchard, a.g.e., p. 64. Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|