Microsoft Word amirova ayten doc
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
10
uçqunları, sel və daşğın kimi təbii proseslər başa düşülür. Lakin məkan və zaman daxilində Azərbaycan Respublikası ərazisində daha çox yayılan DHMH-nin qruplaşdırılması onların elmi baxımdan öyrənilməsinə və onlara qarşı mübarizə tədbirlərinin işlənib hazırlanmasına imkan verir. Tədqiqat obyekti kimi monoqrafiyada Azərbaycanda yayılmış, respublika iqtisadiyyatına fasilələrlə və bəzən də mütəmadi olaraq iqtisadi zərərlər vuran sel,daşqın, dolu,leysan,güclü külək, quraqlıq kimi DHMH iqtisadi və sosial coğrafi mövqedən araşdırırlır. DHMH-nin iqtisadi və sosial coğrafi baxımdan öyrənilməsinə keçən əsrin 80-ci illərindən başlanmışdır. Azərbaycanda çoxsaylı hidrometeoroloji hadisələrin son illərdə tək- rarlanması intensivləşmiş, əhatə arealları genişlənmiş və onların vurduğu zərər ilbəil artmaqda davam edir. Bəzi təbii proseslər isə lokal və regional həddi aşaraq qlobal miqyas almışdır. Ona görə də göstərilənləri nəzərə alaraq Azərbaycanda təhlükəli təbiət hadisələrinə həsr edilmiş elmi-praktik konfrans və simpoziumların keçirilməsinə maraq artmışdır. Bu sahəyə aid yeni mövzular qoyulmuş, tədqiqat işləri yerinə yetirilmişdir. Göstərilənlərin davamı olaraq 1995-ci ildə N.Ə.Paşayev təbii fəlakətlərə dair namizədlik dissertasiyasını müdafiə edir. 2004-cü ildə isə N.A.Babaxanov və N.Ə.Paşayev tərəfindən "Təbii fəlakətlərin iqtisadi və sosial coğrafi öyrənilməsi" monoqrafiyası çap olunur. Təbii fəlakətlərin sosial-coğrafi baxımdan öyrənilməsinin nəzəri və metodoloji əsasları respublika ərazisində baş verən DHMH-nin tədqiq edilməsi üçün çox mühüm mənbələrdən biri sayılır. Artıq 10 ildən çoxdur ki, Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Milli Hidrometeorologiya Departamenti Hidrometeorologiya Elmi-Tədqiqat nstitutunda c.e.d.,prof. R.Mahmudovun redaktorluğu ilə təhlükəli hidrometeoroloji hadisələrə və ətraf mühitin ekstremal çirklənməsinə dair illik (1995-2005-ci illər) xülasələr çap olunur. Xülasələrdə Azərbaycanda baş verən təhlükəli hidrometeoroloji hadisələr , onları yaradan səbəblər ümumilikdə şərh edilmiş və hər bir hidrometeoroloji şəraitin yayıldığı ə razilər müəyyən olunmuşdur. Xülasədə aylar üzrə meteoroloji şəraitin çoxillik icmalı, hər il üçün aylar üzrə meteoroloji şərait, baş vermiş təhlükəli dolu,leysan, 11
sel və daşqın hadisələri, kənd təsərrüfatı üçün əlverişsiz və təhlükəli hava şəraiti, Xəzər dənizinin Azərbaycan akvatoriyasının hidrometeoroloji şəraiti geniş xarakterizə edilir və hər il Azərbaycan Respublikasında baş verən tyəhlükəli hidrometeoroloji hadisələrin qısa icmalı ilə yekunlaşır. Göstərilən illik xülasələr elmi əhəmiyyət kəsb etməklə hidrometeoroloji hadisələrə dair çox lazımlı məlumatlar toplamağa və sadə sosial- iqtisadi yönümlü məlumatlar əldə etməyə imkan versə də, bu kimi hadisələrin respublika iqtisadiyyatına vurduğu zərər haqda məlumatkar verilmir. "Qafqazda təhlükəli hidrometeoroloji hadisələr" (1983) kitabında təqdim olunan monoqrafiyanın mövzusu və tədqiqat obyekti kimi seçilmiş DHMH-yə baxılsa da, kitabda əsas diqqət Qafqazda rast gəlinən hidrometeoroloji hadisələrin təkrarlanması, davamiyyəti, intensivliyi,həmçinin onların statistik parametrləri ilə bərabər, bəzi qorxulu hidrometeoroloji hadisələrin rayonlaşdırılmasına yönəlib. Lakin burada, c.e.n. A.A.Kərimovun tədqiqatı istisna olmaqla,Gürcüstan ərazisində baş verən DHMH-yə daha çox yer ayrılmışdır. Göstərilən kitabda DHMH-nin səciyyəsində onların sosial-iqtisadi aspektləri, demək olar ki, araşdırılmışdır. Geoloqlar bu təbii hadisələri müxtəlif adlar altında, çox vaxt ekzogen- geoloji proseslər kimi tədqiq edirlər. Əsasən mühəndis-geoloji istiqamətdə öyrənilən bu sahənin tədqiqi ilə Azərbaycanda çoxsaylı geoloqlar məşğul olurlar. Onlardan bu sahədə böyük xidmətləri olmuş F.Ş.Əliyevi göstərmək olar. Onun yazdığı elmi işlər içərisində bizim tədqiq etdiyimiz mövzuya daha yaxın olan "Təbii fəlakətləri qabaqcadan xəbər vermək olarmı?"(1998), "Ekzogen proses və hadisə Azərbaycanda fövqəladə hallar doğuran təbii amil kimi"(1998), "Azərbaycanda fövqəladə hallar yaradan təbii amillərin geoloji əsası"(2001) və "Azərbaycanda ekzogen geoloji proseslər,onların öyrənilməsi metodu və proqnozu prinsipləri"(2002) böyük maraq doğurur. Fövqəladə Hallar və Həyat Fəaliyyətinin Təhlükəsizliyi üzrə mütəxəssislər Assosiasiyasının 2000-2005-ci illərdə Bakı şəhərində keçirdiyi beş beynəlxalq simpoziumun materiallarında "Təbii xarakterli fövqəladə hallar", "Texnogen xarakterli fövqəladə hallar","Ekoloji xarakterli fövqəladə hallar", " qtisadi 12
xarakterli fövqəladə hallar" sahələri üzrə müxtəlif istiqamətli çoxsaylı məqalələrdə praktik əhəmiyyətli mənzərələr və çıxışlar çap olunmuşdur. Dağıdıcı hidrometeoroloji hadisələrin əsaslandırılmış elmi baxımdan dərk olunması və müxtəlif istiqamətdə öyrənilməsi, onlara qarşı səmərəli mübarizə tədbirlərinin görülməsi üçün bir-birindən fərqli təsnifat,qruplaşma və sistemləşmənin aparılması elmi-praktik əhəmiyyət kəsb edir. DHMH-nin dərk olunması, öyrənilməsi və proqnozlaşdırılma metodikasının hazırlanması üçün daha etibarlı vasitə kimi onların sistemləşdirilməsi ola bilər. Bu baxımdan hər bir elm sahəsi və bu sahə ilə məşğul olan tədqiqatçılar DHMH-ni öyrənərkən özlərinin elmi maraq dairələrinə və qarşıya qoyulmuş məqsədlərinə uyğun olan qruplaşma və təsnifat aparırlar. Hidrometeoroloji hadisələr haqda mövcud elmi istiqamətləri, təsəvvürləri sistemləşdirməklə onlara qarşı mübarizə işlərinin səmərəliliyini artırmaq üçün bu proseslərin sosial-iqtisadi istiqamətdə öyrənilməsi çox vacibdir. Hidrometeoroloji hadisələrin vahid təsnifatı olmasa da, bu sahədə aparılan hər bir təsnifat son nəticədə istehsalın ərazi təşkilində , əhali məskunlaşdırılmasında və digər sosial problemlərin həllində nəzərə alınmalıdır. DHMH-nin digər vacib cəhəti onların fasilələrlə təzahür etməsidir.Rus alimi V.M.Kotyakov DHMH-ni müxtəlif dövrlər üzrə qiymətləndirərək ,onları ildə bir neçə dəfə ( qar və daş uçqunları,qar yığımı,güclü daşqınlar), ayrı-ayrı illərdə çayda buz yığını,daşqın,quraqlıq,sel) və uzun illərdən sonra buzlaqların əriməsi baş vermələrinə görə təsnif etmişdir. Müəllifin apardığı bu təsnifat Azərbaycan respublikasınımn ərazisi üçün də tətbiq edilə bilər. V.M.Kotyakov DHMH-ni miqyasına görə qlobal regional və lokal növlərə bölür. Qlobal miqyaslı DHMH-yə bütün planeti və ya onun böyük bir hissəsinə ə hatə edən ekstremal soyuq qış və ya quraqlığın hökm sürdüyü qızmar yay mövsümlərini regional təbii hadisələrə materiklərin hüdudları daxilində və ya onların ayrı-ayrı hissələrində baş verən güclü küləkləri, toz burulğanını; lokal DHMH-yə isə ağ yel,sel,dolu və daşqın kimi məhdud ərazilərdə yayılmış təbii hadisələri aid edir.Bu prosesin 2003-cü ildə respublika ərazisində baş verən güclü Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|