Microsoft Word Agahuseyn ?liyev docx

73 

 

etdikləri  pul  emissiyasınm  genişləndirilməsi  olmuşdur.  mperiya  öz  xərclərini 

ödəmək üçün dövriyyəyə çoxlu kağız pul buraxmış və buna uyun olaraq da qiymətlər 

qalxmağa  başlamışdır.    1161-1240-cı  illər  arasında  Sunq  sülaləsində  pul  təklifı  (M 

1)49, 5 dəfə, qiymət səviyyəsi isə 40, 3 dəfə artmışdır. 

Beləliklə,  bir çox anlayışların yaranma mərkəzi olan Çin,  həm də  nflyasiyanın 

"ana  vətən"idir.    O dövrdən başlayaraq,   kağız pul buraxılmış  bütün  məmləkətlərdə 

nflyasiya baş vermişdir.  

"Böyük  Tüdor  nflyasiyası":  Hindistana  dəniz  yolunun  kəşfı  və  Amerika 

kontinentinin  kəşfinə  qədər  dünya  iqtisadiyyatında  elə  bir  ciddi  nflyasiya 

olmamışdır.    Lakin  XV-XVI  əsrlərdə  Avropanın  bir  çox  ölkələrində  nflyasiya 

olmuşdur. Bunun əsas səbəbi Yeni Dünyadan qitəyə böyük miqdarda  span qızılının 

daxil  olmasıdır.  Bu  nflyasiyaları  tarixçilər  "Böyük  Tüdor  nflyasiyası/'adlandınrlar. 

Həmin  vaxtlar  Amerikadan  qarətlər  və  ucuz  işçi  qüwəsi  hesabına  Avropaya  xeyli 

qızıl  və  gümüş  gətirildi.  Nəticədə  XVI  əsrdə  Avropada  qızıl  550  mindən  1192  min 

kq-a  gümüş  isə  7mln.  kq-dan  21,  4mln.  kq-a  çatmışdı.    Nəticədə,    bu  metalların 

qiyməti aşağı düşdü və əmtəələrin qiymətləri qalxdı. Bu Avropa tarixinə "qiymətlər 

inqilabı"  kimi  də  daxil  olmuşdur.  nflyasiya  spaniyada  daha  yüksək,    ngiltərə  və 

Fransada aşağı sürətlə getmişdir. Çünki  spaniya Avropaya qızılın axın mərkəzi idi.  

Təkcə 1601-ci ildə  spaniyada qiymətlər 4, 3 dəfə,   ngiltərə və Fransada isə 2, 5-3 

dəfə  artmışdır.    Qiymətli  metalların  satış  mərkəzi  olan  Andaluziyada  da  qiymətlər 

sürətlə artmışdır. Burada 1550-1600-cü illərdə qiymət artımı 500% olmuşdur.  

nflyasiyanın neqativ sosial və iqtisadi nəticələri müxtəlif ölkələrin rəhbərlərini 

məcbur edir ki müəyyən edilmiş iqtisadi siyasəti həyata kersinlər. Dövlət tərəfındən 

həmişə  pul  kütləsinin  tənzimlənməsinə  diqqət  yetirilmişdir.  nflyasiyanın  idarəetmə 

amilləri  birtərəfli  deyil,    öz  nəticələrinə  görə  ziddirlər.  Belə  B yasət  çox  dar 

parametrlə  ölçülür.  Bir  tərəfdən  nflyasiya  spiralınm  açılmasının  qarşısınm  almaq,  

digər tərəfdən təsərrüfatın stimulunu artırmaq,  bazarı lazımı əmtəə ilə təmin etmək 

üçün  şərait  yaratmaq  tələb  olunur.  nfilyasiyanı idarə  etmək  kompleks  amillər  tələb 

edir,    qiymət  artımım  gəlirlə  stabilləşdirmək  lazımdır.  Qərb  ölkələrində  istifadə 

olunan bu prosesin idarəetmə aləti infilyasiyanm xarakter və isviyyəsindən, təsərrüfat 

---

74 

 

xüsusiyyətindən,    təsərrüfat  mexanizminin  spesifikasından  asılı  olaraq  fərqlənir. 

Sənayecə  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  (xüsusən  ABŞ  və  əksər  qərb  ölkələrində) 

infilyasiyanın  artım  tempini  çox  dar  ölçüdə  saxlamaq  mümkün  olur.  Bəzi  ölkələrdə 

dövlətin  və  mərkəzi  bankın  düzgün  iqtisadi  siyasəti  nəticəsində  infilyasiyanın  aşağı 

düşməsini  misallarla göstərək.    Məsələn: 2014-ci  ilin  maymda  Çex  Respublikasının 

mərkəzi  bankı  çox  dar  çərçivəli  siyasət  apardı.    Daxili  tələbatı  azaldaraq  məhsulun 

artımını  və  qiymətini  azaldır.  Son  illərdə  Çex  Respublikasmda  inflyasiyanın  əsas 

mənbəyi əmək məhsuldarlığım qabaqlayan əmək haqqının sürətlə artması idi. 2014-ci 

ildə  idxal  olunan  mal  və  məhsulların  qiymətinin  aşağı  salınması  tələbatın  gücünü 

zəiflətdi.    Bundan  əlavə  ilk  üç  kvartalda  məhsuldarlığın  artması  (5,  4%),    ilk  dəfə 

olaraq islahatlardan sonra sənayedə əmək haqqının artması müşahidə olundu. Bunun 

ə

ksi olaraq Slovakiyalarda 2014-ci ildə əsasən sentyabr seçkidən qabaq əvvəlki kimi 

büdcə  siyasəti  iqtisadi  artıma  doğru  istiqamətlənirdi.    nfilyasiyanın  tempini  aşağı 

salmaq  üçün  dövlət  2014-ci  ildə  süni  olaraq  slovak  kronunun  qaldırmaq,    idxalat 

məhsulunun  qiymətini  qaldırmaq  və  sərt  pul-kredit  siyasəti  həyata  keçirdi.  Əvvəlki 

illərə  nisbətən  Polşada  infilyasiyanın sürəti 9,  5%,   Macarıstanda 14%-ə düşmüşdü.  

llər iki ölkədə qiymət dinamikasına təsir göstərən yaxın pul-kredit siyasəti və büdcə 

intizamı  vardır.    Əksər  keçid  iqtisadiyyatı  şəraitində  olan  ölkələrindən  fərqli  olaraq 

Polşa  və  Macarıstan  infilyasiyanm  sürətinin  azaldılmasında  nə  tələbi,    nə  istehsalı 

azaltmadı  və  nədə  ki,    gələcəkdə  əmək  bazarında  heç  bir  pisləşmə  olmadı. 

Antiinflyasiya siyasəti müxtəlif zəngin pul-kredit,  büdcə amilləri,  vergi təşkilatları,  

gəlirlərin  bölüşdürülməsi,    tənzimlənməsi  və  stabilləşmə  proqramları  hesablayıb 

ortaya  çıxarır.    Antiinfilyasiya  siyasətinə  nəzər  salsaq  görərik  ki,    buna  əsas  üç 

yanaşma var.  Birinciyə (müasir keynsçilər) aktiv büdcə siyasəti - dövlət gəlirləri və 

vergidən  istifadə  edərək  alıcılıq  qabiliyyətli  tələbə  təsir  etmək:  dövlət  öz  xərcini 

azaldır və vergini artırır.  Lakin eyni vaxtda investisiyanın və istehsalın aşağı düşməsi 

baş verə bilər və bu da qarşıya qoyulan məqsədin əksinə gətirib çıxara bilər. Büdcə 

siyasəti həmçinin tələb aşağı olduqda onun genişləndirilməsi üçün də həyata keçirilir. 

Tələbin  kifayət  qədər  olmadığı  halda  dövlət  kapital  qoyuluşu  proqramlan  və  digər 

xərclər  (hətta  büdcə  kəsri  vaxtı),    vergilərin  azaldılması  həyata  keçirilir.  Düşünülür 

---

75 

 

ki,  bu yolla istehlak malların a və xidmətlərə tələbat artır. Lakin tələbin büdcə yolu 

ilə stimullaşdırılması  60-70-ci  illərdə  göstərdi  ki,    o,    nfılyasiyam  gücləndirə  bilər. 

Özüdə  ki,    böyük  büdcə  kəsri  dövlətin  xərc  və  Vergilərinin  bacanqla  istifadəsini 

məhdudlaşdırır.  

qtisadi nəzəriyyədə ikinci yanaşma monetarizm tərəfdarlarıdır. Onlar ilk ı’incə ön 

plana  pul-kredit  siyasətini  çəkirlər  və  iqtisadi  hadisəyə  dolayısı  və  klastikliklə  təsir 

edirlər. Bu cür tənzimlənmə mərkəzi bank tərəfındən həyata keçirilir. Bu yanaşmanın 

tərəfdarları düşünürlər ki,  dövlət alıcılıq qabiliyyətli loləbatı məhdudlaşdırmaq üçün 

defilyasiya tədbirləri həyata keçirməli,  çünki iqtisadi artımın stimullaşdırılması süni 

yolla məşğulluğun həqiqi səviyyəsinin aşağı salınması  nflyasiya üzərində nəzarətin 

itirilməsinə gətirib çıxardır.  

Üçüncü  yanaşma  -  bir  çox  ölkələrin  rəhbərliyi  60-cı  illərdən  başlayaraq 

nəzarətdən çıxmış  nflyasiyanın qarşısını almağa cəhd göstərərək belə adlanan qiymət 

və gəlirlər,  əsas məqsəd əmək haqqınm məhdudlaşdınlması siyasətidir. Belə ki,  bu 

siyasət bazar  strateqiyah  yox,    inzibati  mübarizə  yolu olduğundan  o həmişə  qarşıya 

qoyulan  məqsədə  çatmır.    nflyasiya  ilə  mübarizə  metodları  birbaşa  və  dolayısı  ola 

bilər.  Gəlin bu metodlara özünü lap yaxşı şəkildə əks etdirən Rusiyanın timsalında 

nəzər salaq.  

Dolayısı metodlar: 

1.

 

Ümumi pul kütləsinin mərkəzi bank tərəfindən tənzimlənməsi; 

2.

 

Komersiya  banklarının  ssuda  və  hesabatlarının  mərkəzi  bank  tərəfindən 

(onzimlənməsi; 

3.

 

Komersiya banklarının əsas ehtiyatları mərkəzi bankın açıq qiymətli kağızlar 

bazarında hərəkəti.  

Birbaşa metodlar: 

1.

 

dövlət tərəfindən birbaşa kreditlərin və pul kütləsinin tənzimlənməsi 

2.

 

dövlət qiymət tənzimlənməsi 

3.

 

ə

mək haqqının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi 

4.

 

dövlət  tərəfindən  daxili  tıcarət,    idxal  və  ixrac  kapitalının  və  valyuta 

kursunun tənzimlənməsi.  

---