Microsoft Word Agahuseyn ?liyev docx

70 

 

dəyişikliklərinə  müvafiq  olaraq  az  və  stabil  surətdə  artır.    Qeyri-balanslaşdırılmış 

inflyasiya şəraitində isə iqtisadiyyat dəyişilən şəraitlərə uyğunlaşa bilmir.  

Hal-hazırda  beynəlxalq  aləmdə  nflyasiyanın  təbiətini  və  yaranma  səbəblərini 

aydınlaşdırmağa  cəhd  edən  çoxlu  nəzəriyyələr  mövcuddur.  Bunlardan  siyasi  və 

iqtisadi nəzəriyyələri xüsusilə qeyd etmək lazımdır.  qtisadi nəzəriyyələr özləri də pul 

nəzəriyyəsinə  və  qeyri-pul  nəzəriyyəsinə  bölünür.  Siyasi  nəzəriyyələr  nflyasiyanın 

yaranma səbəblərini müharibələr,  milliləşdirmə amillərlə ©laqələndirirlər.  

nflyasiya mürəkkəb iqtisadi prosesdir və müxtəlif formalarda özünü büruzə verir.  

Hazırda  nflyasiyanın aşağıdakı növlərini fərqləndirmək olar: 

-

 

Tələb  nflyasiyası; 

-

 

Xərc  nflyasiyası.  

Qeyri-pul  nəzəriyyələri  içərisində  biz  təklif  nəzəriyyəsinə  daxil  olan  xərc 

nflyasiyası nəzəriyyəsini nəzərdən keçirək.  

Sənayecə  daha  sürətlə  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  əmək  haqqı  istehsal 

məsrəflərinin  əhəmiyyətli  hissəsini  təşkil  edir.  Lakin  buna  baxmayaraq  bunu 

Inflyasion prosesin güclənməsinə şərait yaradan əsas amil hesab etmək olmaz. Daha 

dəqiq  desək,    əmək  haqqı  inflyasion  proseslərin  güclənməsinə  dolayısı  ilə  təsir 

göstərə  bilər.  Belə  ki,    müəssisə  və  təşkilatlar  istehsalı  genişləndirdikdə  əmək 

haqqımn səviyyəsi də artır ki,  bu da öz növbəsində qiymətlərin yüksəlməsinə gotirib 

çıxanr.  Bu  zaman  nflyasiyanın  səviyyəsi  yüksəlməyə  başlayır,    çünki,    Işçilər  öz 

ə

mək  haqlarmın  artmlmasını  tələb  edirlər.  Bu  vəziyyəti  əmək  haqqı-qiymətlər 

arasında zəncirvarı əlaqə də adlandınrlar.  Belə bir şəraitdə,  yəni əmək haqqı sürətlə 

artmağa  başladıqda  bu  prosesi  nəzarətdə  saxlamaq  çox  çətin  olur  və  fintiinflyasion 

siyasət cəmiyyətdə yaxşı qarşılanmayan bir tədbirə-əmək haqlarınm dondurulmasma 

da gətirib çıxara bilər.  

ndi  isə  belə  bir  şəraitin  yaranması  mexanizmini  açıqlamağa  çalışaq.  I  )ayamqlı 

nflyasiyanın  yaranmasımn  ilkin  amiii  kimi  məcmu  tələbin  artması  çıxış  cdir.    Bu 

zaman məcmu tələb iqtisadiyyatın   istehsal imkanlarından artıq olur. Məcmu tələbin 

bu cür artımı ilkin dövrlərdə əmtəə və xidmətlərin satış həcminin artması formasında 

özünü göstərir. Satışın həcminin artması ilə əlaqədar olaraq müəssisə və təşkilatların 

---

71 

 

ehtiyatları  məhdudlaşmağa  başlayır.  Müəssisə  və  loşkilatlar  belə  bir  vəziyyətə 

istehsalın  genişləndirilməsi  və  istehsal  proseslərinin  sürətləndirilməsinə  daha  çox 

diqqət  verirlər.  Qiymətlər  deyil,  istehsalın  həcmi  qısa  müddətli  dövrlərdə  tələbin 

dəyişilməsinə  uyğunlaşdmlır.  Bu  hal  ona  görə  baş  verir  ki,  əvvəla,    müəssisə  və 

təşkilatlar  ilk  dövrlərdə  tələbin  artmasınm  daimi  ya  müvəqqəti  hal  olduğunu 

müəyyənləşdirə  bilmirlər.    Qiymətlərin  yenidən  nəzərdən  keçirilməsi  isə  kifayət 

qədər  mürəkkəb  bir  proses  olduğu  üçün,    qiymətlər  adətən,    müqavilələr  əsasında 

təyin edilir,  üçüncüsü isə istehsalın inhisarçılığı şəraitində qiymətlərin dəyişdirilməsi 

bazar münasibətləri sisteminin pozulmasına gətirib çıxarır.  

Xərclərin  nflyasiyası  istehsalat  xərclərinin  artması  nəticəsində  qiymətlərin 

urtması  deməkdir.  Xərclərin  qalxmasmm  muxtəlif  səbəbləri  var.    Ölkə  daxili 

qiymətlərin (bütün növ qiymətlərin) dünya qiymətləri səwiyəsinə çatdırılması,  amək 

haqlannm qaldınlması,  monopolist firmalar tərəfindən qiymətlərin aşağı lahnması və 

s. -dir.  

Ə

mək haqlannm qaldırılması infilyasiyanı meydana cıxanr.   ri həmkarlar Ittifaqı 

xərclərin  müəyyən  hissəsini  təşkil  edən  əmək  haqqınm  boyuk  həcmdə  trtılmasım 

tələb  edir  və  nail  olurlar.    Onlar  həmçinin  həmkarlar  ittifaqımn  üzvü  olmayan 

fəhlələrində  əmək  haqqımn  yeni  standartlanm  müəyyən  etmiş  olurlar.    Əgər  bütün 

ölkə miqyasında əmək haqqımn artması hər-hansı bir əks təsir faktorla (məsələn: bir 

saatda  buraxılmış  məhsul  həcminin  artması)  tarazlaşdırılmırsa,    onda  məhsul 

vahidinin istehsalına xərclər artır.   stehsalcılar belə hallarda bazara Çixarılan mal və 

xidmət istehsalatınm ixtisan ilə cavab verirlər. Dəyişməz tələbat şəraitində təkliflərin 

bu cür azalması qiymətlərin səviyyəsinin artmasına gətirir.  Beləliklə,  əmək haqqınm 

artması  qiymətlərin  artmasma,    qiymətlərin  artması  isə  əmək  haqqmın  artmasma 

səbəb olur və s.  «Qiymət - əmək haqqı» spiralı əmələ gəlir.  

Spiralın  ikinci  nöqtəsini  dövlət  büdcəsinin  xərcləri  təşkil  edir.    Sabitləşdirici 

proqramlar çərçivəsində hökümət öz xərclərinin azaldılmasına getməyə məcburdur və 

bununla son tələbatı azaldır.  Bu isə öz novbəsində istehsalatı daha da azaldılmasma 

və sonrakı vergi daxilolmalarının azaldılmasma gətirib çıxanr.  

Spiralın  üçüncü  nöqtəsini  monopolist  firmalar  tərəfindən  bazarda  qiymətlərin 

---

72 

 

kəskin  aşağı  salınması  yolu  ilə  kiçik  istehsalçıların  bazardan  sıxışdırdıb  çıxarılması 

təşkil  edir.  Sonra  isə  onlar  bazarda  nisbətən  yüksək  qiymətlər  diktə  edir  ki,    bu 

nflyasiyanın bir mənbəyidir.  

Uzunmüddətli nisbi sabitlik dövründən sonra 1500-cü ildən başlayaraq Avropada 

Amerikadan  gələn  qızıl  və  gümüş  axını  nəticəsindı  qiymətlər  səviyyəsi  sürətlə 

qalxmağa  başladı.  Təxminən  1600-cü  ilə  kimi  qiymətlər  3-5  dəfə  artmışdır.  Iqtisad 

elminin  klassikləri  bu  dövrü  qiymətlər  inqilabı  dövrü  adlandırmışlar.  Sonralar 

nflyasiya  dəfələrlə,    xüsusilə-böyük  siyasi,    hərbi,    iqtisadi  və  ictimai  sarsıntılar,  

təbii  bəlalar  dövrlərində  əmələ  gəlmişdir.  Lakin  20  əsrə  qədər  nflyasiya  heç  vaxt 

daimi səciyyə almamışdır.  

Ə

vvəlcədən də qeyd edildiyi kimi  nflyasiya kağız pulla bağlı bir problem olduğu 

üçün  onun  ilk  cücərtiləri  kağız  pulun  meydana  gəlməsi  dövrünə  təsadüf  edir. 

Xatırladaq  ki,    mənbələrdə  pulun  meydana  gəlməsi  çox  qədim  dövrləri  əhatə  edir. 

Tarixçiləm  yazdığına  görə  ilk  dəfə  pul  gümüş  formada  Qədim  Yunanıstanda,  

Afınada  meydana  gəlmişdir.    Sonradan  Roma  imperiyasında  da  Auqost  tərəfindən 

qızıl,  gümüş  və  mis  pulların  dövriyyəyə  buraxılması  məlumdur.    Lakin  bu  pullar 

metal olduğu üçün  nflyasiyaya uğramırdı.  qtisadçı-tarixçilərin araşdırmalanna görə 

ilk  kağız  pul  Çində  meydana  gəlmişdir  və  nflyasiyanın  yaranma  mərkəzi  də  bu 

ölkədir.  Belə  ki,    618-907-ci  illərdə  Tanq  sülaləsi  tərəfindən  feiçien  adlı  (uçan  pul-

flying  money)  kağız  pullar  buraxılmışdır.  Lakin  bunları  müasir  anlamdakı  kağız 

pullar  hesab  etmək  olmaz.    Bu  metal  pullan  bir  yerdən  digərinə  göndərmək  tiçün 

onlann  layihəsi  rolunu  oynayırdı  (Müasir  anlamda  bunları  kredit  kartları  və  digər 

qiymətli kağızlarla müqayisə etsək, yanılmarıq).  Yəni bu pullar tam dəyərli 

kağız  pullar  deyildi.  Əsl  kağız  pul  isə  Çində,    Şimali  Sunq  sülaləsində  (960-1126) 

buraxılmış  və  Cənubi  Sunq  sülaləsində  də  (1127-1278)  geniş  istifadə  olunmuşdur.  

Çində  və  dünyada  ilk  nflyasiya  da  bundan  bir  az  sonra,    1160-1190-cı  illərdə  baş 

verir.    Geniş  maliyyə  bazarınm  formalaşmamasına  baxmayaraq,    müasir  dövrdəki 

kimi  bazar  infrastrukturunun  yaranmamasma  baxmayaraq,    bu  nflyasiya  real 

formada  özünü  göstərmiş  və  imperiya  təsərrüfatma  böyük  ziyan  vurmuşdur.  Həmin 

nflyasiyanın  mənbəyi  XX  əsrdə  monetaristlərin  nflyasiyanın  əsas  mənbəyi  hesab 

---