Microsoft Word Agahuseyn ?liyev docx

46 

 

2.2.  nflyasiya  səviyyəsinin  müəyyən  edilmə  mexanizmi  təhlili  və  onun 

qiymətləndirilməsi 

Azərbaycanda  bu  sahədə  kəskin  siyasətin  yeridilməsi  bir  problem  kimi  qarşıda 

durur.  Ona  görədə  1994-cü  ilin  axınnda  Milli  Bankın  təklifini  nəzərə  alaraq,  

Azərbaycan' dövlətinin rəhbərliyi bu sahədə antiinflyasiya,  yəni öz mahıyyətinə görə 

pul-kredit  siyasətinə  1995-ci  ildən  yerinə  yetirilməsinə  başladı.    Bu  siyasətin 

mahiyyəti  ondan  ibarət  idi  ki,    tədavüldə  olan  pul  kütləsinin  ümumi  həcminin 

azalması;  mərkəzləşdirilmiş  kredit  resurslannm  bir  tərəfdən  həcminin  azalması 

(faktiki 0-a enməsi),  digər tərəfdən - hesabat dərəcəsinin qalxması hesabına tələbin 

azalması,    valyuta  bazannda  kredit  emisiyası  sahəsində  nizamsızlığın  aradan 

qaldınlmasında  aktiv  tədbirlərin  həyata  keçirilməsidir.    Bu  siyasət  özünün  tezliklə 

müsbət  nəticəsini  göstərməyə  başladı  və  1995-ci  ilin  baharında  manat  özünü 

möhkəmləndirdi  və  ilin  ortasında  nizamlanaraq  milli  pul  vahidinə  çevrilib,    hamı 

tərəfindən  qəbul  olunan  reallığım  aldı.    1995-ci  ildə  manatm  tam  valyutaya  qarşı 

qiymətdən düşməsi ilk növbədə dollara qarşı kəskin azalaraq il ərzində cəmi 3- 4% 

təşkil  etmişdir.    Bir  tərəfdən  manatın  dollara  görə  qiymətinin  aşağı  düşməsi  özünü 

biruzə  verirdi,    digər  tərəfdən  əmtəəyə  qarşı  ucuzlaşması  1996-98-ci  illərdə 

Azərbaycamn rəhbərliyi və  milli bank tərəfindən heç bir dəyişikliyə səbəb olmayan 

apanlan  pul-maliyyə  siyasəti  əvvəlkinin  ardı  olaraq  adi  siyasət  idi.  Nəticə  etibarilə 

manat valyutaya qarşı nəinki dəyərini itirmiş,  əksinə bahalaşmışdır. Əgər 1996-cı ilin 

ə

vvəlində  dünya  valyuta  birjasmda  1$  -  4450  manat  təşkil  edirdisə,    ilin  sonunda 

azalaraq  4100  manat  təşkil  etmişdir.    1997-ci  ildə  bu  proses  davarn  etməkdə  idi  və 

oktyabrın əvvəllərində l$-nın birja qiyməti 

3900  manat  təşkil  edirdi.  Manatın  dollara  görə  qalxması  təbii  ki,    qiymət 

dinamikasına öz təsirini göstərmişdir və onun artmasmı azaltmışdır. Belə ki,  1995- ci 

ildə  manatın  nə  qalxması,    nə  də  enməsi  müşahidə  olunmadı.    Bütün  ili  müəyyən 

sərhədlər daxilində qaldı.  1996-cı ildə illik defilyator 1, 25%-ə bərabər olduğu halda,  

1997-ci  il  1,  08%  təşkil  etmişdir.    Azərbaycanm  iqtisadi  tirixində  ilk  dəfə  olaraq 

müəssisələr  və  eləcə  də  vətəndaşlar  üçün  pulu  valyuta  ilə  yox,    manatla  saxlamaq 

səmərəli  olmuşdur.  Dövlətin  növbəti  siyasəti  kimi,    belə  adlandırmaq  olarsa  «baha 

---

47 

 

manat»  siyasəti  və  «ucuz  dollar»  siyasəti  olmuşdur.  Problemlərin  detallanna  ayrı-

ayrılıqda  keçməmişdən  əvvəl  sədə  bir  qanunu  xatırladaq;  əgər  dollar  ucuzlaşıb 

müəyyən  səviyyəni  keçərsə,    o,   öz  sərhəddindən kənara  daha  çox  meyl  göstərir  və 

ə

ksinə.  

Azərbaycanın  bir  çox  iqtisadçılarının  fikrinə  görə  manatın  dollara  qarşı 

möhkəmlənməsi  və  inflyasıyanm  zəifləməsi  eyni  xarakter  daşıyır.  Lakin  hamıya 

aydındır  ki,    hal-hazırki  sabitlik  iqtisadiyyatın  möhkəmlənməsindən  deyil.  Monetar 

metodla  manatın  dollara  görə  bərkidilməsinin  qaçılmaz  nəticəsi  kimi  ölkədə 

qiymətlərin qalxması həm manatla,  həm də dollarla baş verir. Bu o vaxt təhlükəlidir 

ki,   əmtəə  bazannda qiymətlərin dollarla təklif olunması dünya  bazanndakı  mövcud 

qiymətləri  üstələyir  və  ilk  növbədə  qonşu  ölkələrdəki  qiymətləri.  Yuxarıdakı  kimi 

səviyyə  təhlükə  həddini  keçdikdə  ölkədə  artıq  ənənəvi  istehsal  olunan  məhsullarıda 

qıraxdan  gətirmək  sərf  edir.  məsələn:  hal-hazırda  almanın  randan,    kartofu  isə 

Türkiyədən  gətirmək  daha  rentabellidir,    nəinki  onları  yetişdirib  burada  bazara 

çıxarmaq.  

Gəlin  indi  də  bir  az  geriyə  qayıdaq  sürətli  nflyasiya  dövründə  qiymətlərin 

katostrofik  şəkildə  enməsi,    banklar  özgə  pullan  hesabına  necə  varlanmağı 

düşünürdülər.    Ölkədə  nflyasiya  coşmaqda  idi.  Bu  vaxtı  xoşbəxtlikdən  tamamilə 

qiymətdən düşmədən xilas edə biləcək nəhəng və çox asan gəlirə boyun olan,  işgüzar 

və  bacarıqlı  biznesmenlər  meydana  çıxdılar.    Bu  cür  tədbirlərin  həyata  keçirilməsi 

yalnız  bank  yolu  ilə  mümkün  idi  və  onlar  bu  tədbirlərin  həyata  keçirilməsinə  can 

atırdılar.  Xüsusilə də onlann yaradılması tələbi çox sadə idi.  Yeni banklar xalqa və 

müəssisələrə  inanılmaz  depozit  faizləri  söz  verməyə  başladılar,    təqribən  180-230.  

ldə  1800%-ə  çatan  nflyasiya  artıqlaması  ilə  faizin  ıiarşısım  alırdı.  Pullar  yığılmalı 

və  hansısa  bir  sabit  qiymətli  şeylərə  dəyişdirilməli  möhkəm  valyuta,    qiymətli 

əş

yalara  və  müntəzəm  olaraq  onlan  satınaq  və  yavaş  -  yavaş  nflyasiya  ilə 

müqayisədə  cüzi  olan  depozitləri  qaytaraıalı  idi.  1995-ci  ilin  ortalarında  manat 

nisbətən  stabilləşərkən  banklar  özlərində  dəyşətli  hadisənin  şahidi  oldular  ki, 

nflyasiya,  nəinki xalqm yığımım,  həmçinin onlann nizamnamə fondunu da ortadan 

qaldırmış.  Yeni  banklarm  intensiv  təşkili  dövründə  (ölkə  hələ  müstəqilliyini 

---

48 

 

qazanmamış  və  müstəqilliyinin  ilkin  illərində)  tədavüldə  hələ  sovet  rubulu  istifadə 

olunurdu  və  banklarm  minimal  nizamnamə  fondu  5  mln.  rubl  təşkil  edirdi.  

Nizamnamə fondu - bankın əsas,  ilkin sərmayəsidir. Xüsusi normativ aktlarla milli 

bank  dövlət  admdan  onun  hər  -  hansı  minimal  həcmini  müəyyən  edir.  Bu  normal 

haldır belə ki,  dövlət banklarm öz  müştərilərinə təminat vermək iqtidarında olması 

üçün  nəzarət  etməlidir.  Nəticə  etibarilə  əvvəlcə  nizamnamə  fondu  10  sonra  isə  50 

mln.  rubla  qədər  qaldmldı.    Baş  vermiş  nflyasiyanın  mövcudluğunu  nəzərə  alaraq 

manatın stabilləşməsinə qədər minimum nizamnamə fondu manat ekvivalenti ilə 20 

000$ müəyyən olundu.  

Bank  fəaliyyətinin  özü-özünü  təmin  etmək  nökteyi  nəzərdən,    bu  mizer  və  milli 

bank  tamamilə  haqlı  olaraq  minimumun  müntəzəm  olaraq  artmlması  siyasətinə 

başladılar.  Ammada fantastik sürət götürdü! Gəlin onlan şərh etmək svəzinə faktlan 

sadalamaqla  kifayətlənək.    Deməli,  banklar  1995-ci  il  1  oktyabra  kimi  nizamnamə 

fondu  35000$  manat  ekvivalentinə  qədər  çatdrılması  sərəncamı  verildi.    Ardınca 

ağlasığmaz cədvəl davam etdi: yanvar 1996 - 50 000$,  aprel - 100 000$,  iyul - 150 

000$,  oktyabr - 200 000$,  yanvar 1997 - 300 000$,  iyul 600 000$,  oktyabr - 800 

000$,  yanvar 1998 - 1 mln.  $,  iyul 1, 25 mln.  $.  Ötən 3 ildə milli bank minimum 

nizamnamə  fondunun  plankmı  artıraraq  2014-cu  il  yanvann  1-nə  qədər  10  mln.    $, 

2015-ci il yanvarın 1-nə qədər 12 mln.  $,  2011-ci il yanvarın 1-nə qədər 20 mln.  $ 

təşkil etməlidir.  

Bu  gün  hökümət  «banklann  böyüdülməsi»  siyasətinin  nəticəsindən  fəxrlə 

danışır.    1998-ci  ilin  avqustun  əvvəlində  Nazirlər  Kabinetinin  geniş  məclisində  son 

illərdə  bankların  sayının  240-dan  84-ə  qədər  azalması  məlumatları  təsdiq  olundu. 

Banklarm  ümumi  nizamnamə  kapitalı  6  ay  ərzində  50  mlrd.    manat  artmışdır. 

Bunlardan  əlavə  dövlət  yanacaq-energetika  məhsullarının  qiymətlərini  dondurdu,  

təbii  inhisarların  qiymətlərini  mərkəzləşdirilmiş  şəkildə  idarə  etmək,    əmtəə 

kreditlərini  vermək,    müntəzəm  olaraq  vergi  amunistiyalarmı  aparmaq,    dövriyyə 

veksel  kreditlərini  təkmilləşdirmək,    büdcə  kəsirinin  komersiya  banklannm  köməyi 

ilə aradan götürmək və. s kimi tədbirlər həyata keçirməyə başladı.  

Bütün  yuxarıda  sadalanan  siyasət,    dövlət  tədbirləri,  Əlbəttə  müsbət  nəticəyə 

---