Microsoft Word \223X?rcl?rinin ucotunun \223Direkt-kostinq\224 v? \223Standart-kostinq\224. doc

 

34

yaxud 

detaların 

(məhsulların) 

seriyalarının 

optimal 

ölçülərinin 

müəyyənləşdirilməsi; avadanlıqların seçilməsi və dəyişdirilməsi və i.a. 

Bazar iqtisadiyyatına maara maiyyə, uçot, qiymətin əmələ gəlməsi, makro və 

mikroiqtisadiyyat  ə  s.  məsələlər  üzrə  çoxsaylı  tərcümə  ədəbiyyatlarının  dərc 

olunmasını zəruri edir. Bununla əlaədar olaraq bəzi terminlər və anlayışlar, məs., 

“idarəetmə uçotu”, “istehsalat uçotu”, “kontrollinq” və s. eyni məna kəsb etmir. 

Bəzi  müəlliflər  və  tərcüməçilər  belə  hesab  edirlər  ki,  yuxarıda  sadalanan 

terminlər  demək  olar  ki,  eynidir  və  onlardan  hər  hansı  birini  uçot  praktikasında 

tətbi  etmək  heç  bir  problem  yaratmaz.  Digərləri  isə  belə  güman  edirlər  ki, 

sadalanan  terminlər  bir-birindən  ciddi  surətdə  fərqlənir  və  onların  müvafiq 

əbədiyyatlarda  istifadə  olunmasından  ehtiyatlı  olmaq  lazımdır.  Biim  fikrimizcə, 

hər hansı bir terminin və anlayışın milli kökünü araşdırmaq lazımdır. Ümumiyyətlə 

götürdükdə,  idarəetmə  uçotu  stehsalat  uçotu  və  yaxud  kontrollinq  kimi  terminlər 

milli  uçot  sistemində  demək  olar  ki  yenidir.  Qərb  ölkələrində  isə  bu  terminlər 

müxəlif  lkələrdə  bəən  tamamilə  müxtəlif  məna  daşıyır.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 

ABŞ-da,  Almaniyada  və  Fransada  idarəetmə  metodları  sahəsində  bu  və  ya  digər 

terminlərin və anlayışların traktovkasında ümumi nöqteyi-nəzərə rast gəlinmir.  

Hər bir müəllifin həmin terminləri necə izah etmələrindən asılı olmayaraq bu 

hadisələr  bütün  hallarda  real  hadisələrin  təsiri  altında  obyekti  surətdə  mövcud 

olacaq  və  inkişaf  edəcək.  Qərbdə  bazar  münasibətlərinin  müasir  səviyyəsində 

idarəetmə  uçotunun  təkmiləşdirilməsinə,  xüsusən  də,  sadələdirilməsinə  çox  cidi 

diqqət  yetirilməkdədir.  Bu  sistem  təkcə  uçotun  ənənənəvi  metodlarına,  habelə 

informasiyaların ümumiləşdirilməsi və qəbuluna istinad etməklə yanaşı, aşağıdakı 

qlobal  strateji  məqsədləri  də  nəzərdə  tutur:  ekoloji  neytrallıq;  iş  yerlərinin 

saxlanılması,  sosial  amillər  və  s.  qeyd  etdiyimiz  sistemdə  idarəetmənin  dar, 

konkret,  ortodoksal  düşüncə  tərzinin  əksinə,  problemin  sistemli,  kompleks  həlli 

üstünlük təşkil edir. Bizim fikrimizcə, həmin obyektiv meyllər və proseslər ABŞ-

da  əsasən  “idarəetmə  uçotu”  termini  vasitəsilə  müəyyənləşdirilir.  Bu  halda 

kontrollinq terminin həmin ölkədə gələcəkdə daha geniş yayılacaı istisna olunmur. 

darəetmə uçotu isə kontrollinq sisteminin tərkib hissəsinə çevriləcək. 

---

 

35

Alman  müəssisələrində  idarəetmənin  nəzəriyyəsi  və  praktikasnda  idarəetmə 

uçotu  termininə  rast  gəlinir.  Mühasibat  dəqiq  sürətdə  maliyyə  və  istehsaat  uçotu 

terminlərinə  bölünür.  Almanlar  kontrollinq  terminini  injilis  dilindən  götürmüşlər. 

Alman  müəssisələri  üçün  kontrollinq  termini  müəssisələrin  idarə  olunmasının 

nəzəriyyəsində və praktikaında tamamilə yeni məna və məzmun kəsb edir. 

 

 

2.2. Xərclərin uçotunun “Direkt-kostinq” sistemi və müəssisənin  

uçot siyasəti 

 

Respublika  müəssisələrində  “direkt-kostinq”  sisteminin  təşkilinin  əsas  yolu 

bizim fikrimizcə uçotun metodologiyası, texnikası və təşkili ilə əlaqədar məsələləri 

müstəqil ssurətdə həll etməkdən ibarətdir. Son illərdə ilk dəfə olaraq respublikanın 

uçot praktikasında müəssisələrin uçot siyasəti adlı anlayış dail olmuşdur. 

Müəssisələrin  uçot  siyasəti  dedikdə,  müasibat  uçotunun  aparılması 

üsullarından  seçilməsi  və  məcmusu  başa  düşülür.  Bu  üsullara  aiddir:  ilkin 

müşahidə;  dəyər  ölçüsü;  təsərrüfat  fəaliyyəti  əməliyyatlarının  faktorlarının 

qruplşdırılması  və  yekunun  ümumiləşdirilməsi.  Mühasibat  uoçtunun  aparılması 

qaydaları  aşağıdakılardır:  faktorların  qiymətləndirilməsi,  aktivlərin  dəyərlərinin 

ödənilməsi  sənəd  dövriyyəsinin  və  inventalaşmanın  təşkili  priyomları,  mühasibat 

uçotu  hesablarının  tətbiqi  üsulları,  uçot  registrlərində  istifadə  qaydası, 

informasiyaların işlənilməsi və s. 

Hazırda Azərbaycan Respublikasında uçotun vahid inteqrasiya olunan sistemi 

mvcuddur.  Bizim  fikrimizcə,  uçot  siyasəti  hesab  olunan  belə  bir  hadisə  Qərbdə 

idarəetmə  uçotu  sisteminə  daxil  olan  müasir  uçot  sisteminin  bütün  ünsürlərini,  o 

cümlədən “direkt-kostinq” sistemini özündə əks etdirir. 

Mühasibat  uçotu  haqda  Qanunun  tələbləri  vaxtilə  mdvcud  olan  bütün 

normativ  aktlardan  prinsipcə  fərqlənir  və  faktiki  olaraq  müəssisələrdə  müstəqil 

sürətdə təşkilinə yol açır. Uçot siyasətinin metodoloji aspektlərinə gəlidkdə isə, bu 

sənəd  həm  müvafiq  Qanunla,  mühasibat  uçotunun  Hesablar  Planı  ilə,  illik 

---

 

36

hesabatların  tərtibi  və  doldurulması  ilə  əlaqədar  Təlimatla  və  digər  normativ 

sənədlərlə tənzimlənilir. 

ndiyədək  respublika  müəssisələri  üçün  xərcdərin  uçotunun  iki  variantı 

nəzərdə tutulurdu:  

1.

  Bizim  üçün  ənənənəvi  sayılan  kalkulyasiya  variantı.  Bu  varianta  görə 

hesabat  dövrü  ərzində  istehsal  məsrəflərinin  uçotu  hesablarının  (202 

“istehsalat  məsrəfləri”,  202-7  “Köməkçi  istehsalata  məşqul  olan  işci 

heyyətinə məsrəflər”, 711 “Kommersiya xərcləri”, 721 “ nzibati  xərclər” və 

s.)  debetində  müstəqim  və  qeyri-müstəqim  xərclərə  bölünən  hesaba 

dövrünün  bütün  məsrəfləri  z  əksini  tapır.  711  və  721-cı  hesablarda 

toplanılan məsrəflər bu və ya digər bazaya mütənasib qaydada kalkulyasiya 

hesabları  arasında  bölüşdürülür.  Bundan  sonra  həmin  hesablar  bağlanılır. 

Son nəticədə hazır məhsulların həqiqi maya dəyəri kakulyasiya olunur. 

2.

  Bizim  uçot  üçün  tamamilə  yeni  sayılan  varianta  görə  hesabat  dövrünün 

bütün  məsrəfləri  istehsalat  və  dövri  xərclərə  bölünür.  stehsal  məsrəfləri 

adfndan  göründüyü  kimi,  bilavasitə  istehsal  prosesi  ilə,  dövri  məsrəflər  isə 

hesabat  dövrünün  uzun  müddət  davam  etməsi  ilə  əlaqədardır.  Müstəqim 

istehsal məsrəfləri 202-ci hesabın,  dolayı istehsal məsrəflər isə 711 və 721-

ci hesablaın debetində, istehsal və maliyyə resusları hesablarının kreditində 

toplanılır. 

Hesabat dövrünün sonunda müxtəlif növ məhsulların (iş və xidmətlərin) maya 

dəyəri  hesablanıldıqda,  onun  tərkibinə  müstəqim  istehsal  məsrəfləri  ilə  yanaşı, 

hesabat  dövrü  ərzində  721-ci  hesabda  əks  etdirilən  məsrəflər  də  daxil  edilir.  Bu 

zaman  həmin  məbləğ  202  və  yaxud  202-7-ci  hesabların  debitində  və  721-ci 

hesabın  kreditində  qeydə  alınır.  711-cı  hesabda  toplanılan  dövri  məsrəflər  ikinci 

variantda  kakulyasiya  obyektlərinin  sonunda  bilavasitə  maya  dəyərinə  daxil 

edilmir.  Bü  məbləğlər  hesabat  dövrünün  sonunda  bilavasitə  məhsul  satışından 

gəlirlərin aaldılmasına silinir. Əməliyyata belə yazılış verilir: 

Dt 601 “Satış” 

Kt 711 “Kommersiya xərcləri” 

---