Microsoft Word 1- murat aydoğDU. doc

Ortaçağ Feodal Mülkiyet Anlayışı ve Osmanlı Hukukundaki Toprak …

             13 

arazileri miri arazi (arazi-i memleket veya arazi-i beytülmal) rejimine alarak, 

hem bunların kuru mülkiyetini Devlete aktarmış hem de tasarruf hakkını 

şahıslara tanıyarak toprakların işlenmesini ve bunlardan vergi alınması sağ-

lamıştır. Ayrıca bu araziler üzerine tımar (dirlik) sistemini

57

 de uygulayarak 

tımar sahiplerinin Devlete asker göndermesini de sağlamıştır

58

. Bu sistemde 

senelik geliri 20.000 akçeye kadar olan askeri dirliklere dar anlamda 

“tımar”

59

 adı verilmiştir

60

. Tımarın yükümlülüğünü yerine getirmemesi 

halinde sık sık el değiştirmesi sağlanarak feodal yapılar önlenmiştir

61

. Bir de 

tımarın savaşa gitmesi ve mirasçı  bırakmadan vefatı halinde toprakları bir 

başka kişiye tımar olarak verilirdi

62

. Tımar sahibinin ölümü ile erkek evlat-

larından veya torunlarından uygun olanına bu görev verilebiliyor; uygun 

olmaması halinde bir başkası seçilebiliyordu. Yani babadan oğula geçen 

otomatik veya ırsi sistem (miras sistemi) yoktu

63

. 

Tımar sistemi Batılı tarihçiler tarafından (özellikle Leopold RANKE) 

Osmanlı Devletinin kudreti bakımından üç temelden en önemli ilk yapı taşı 

olduğu ileri sürülmüştür

64

. Tımar sistemini dayanağı ise İslam’ın ilk devir-

                                                           

57

   Tımar sistemini aynı zamanda asker ihtiyacını karşılamak amacıyla ilk uygulayan Sultan 

Orhan Gazi döneminde Sadrazam Çandarlı Kara Halil (Hayrettin) Paşa olmuş, böylece 

bir yandan daha fazla vergi geliri elde edilirken bir yandan da Devletin asker ihtiyacı 

karşılanmıştır. Bkz. Cin, Miri Arazi, s. 13; Demir, s. 210. 

58

   Aykanat, s. 6; Cin, Miri Arazi, s. 57 vd.; Eren/Başpınar, s. 81.  

59

   Geniş anlamda tımar (dirlik), gelirlerine göre üçe ayrılmaktaydı. İlki “has” adını alan ve 

geliri 100.000 akçeyi geçen tımarlar; ikincisi yıllık geliri 20.000-100.000 arasında kalan 

“zeamet”ler ve geliri 20.000 akçe altında olan dar anlamda tımarlardır. Bkz. 

Eren/Başpınar, s. 81; Şahin, s. 448-449; Üçok, Tımar-I, s. 536.  

60

   Eren/Başpınar, s. 81 vd.; Şahin, s. 441.  

61

   Aykanat, s. 6; Şahin, s. 443-444; Üçok, Tımar-I, s. 533. Örneğin tımarın kendisi değil 

de bir başkasını savaşa göndermesi bile onun elinden tımar alınması sebebi olabiliyordu. 

Bkz. Şahin, s. 444. 

62

   Şahin, s. 442-443. Hatta o derecedir ki bazen bir günde sekiz defa savaşta ölümler 

nedeniyle tımarın el değiştirdiği görülmüştür. Bkz. Üçok, Tımar-II, s. 529-530 

63

   Şahin, s. 444. 

64

   Diğer iki temel ise yeniçeri sistemi ve Devlet reisinin şahsiyeti ve durumudur. 

RANKE’nin görüşleri ve eseri için bkz. Üçok, Tımar-I, s. 525, özellikle dn.1; Eren/ 

Başpınar, s. 86. 

---

14         

                                                                              Doç. Dr. Murat AYDOĞDU 

 

 

lerinden beri uygulanan ikta sistemidir

65

. İkta sistemi, kelime itibariyle kes-

mek ve parçalara ayırmak anlamına gelir

66

. Halife veya Devlet reisi tarafın-

dan beytülmal arazisinin bir kısmının tam mülkiyeti (temliken ikta) veya 

menfaatlerinin (istiğlalen ikta) bir şahsa veya gruba verilmesini ifade eder

67

. 

Nitekim bu sistemi Selçuklu Devleti de uygulamış olup, Osmanlı Devleti de 

İslam ve Selçuklu Devletlerinde sistemi, kendi yapısına ve ihtiyaçlarına göre 

yeniden  şekillendirerek miri arazi rejimini oluşturmuştur

68

. Tımar sistemi, 

Avrupa feodalitesine benzemekle birlikte ondan ayrılan birçok üstün yönü 

bulunmaktadır

69

. Denilebilir ki Osmanlı; Roma’nın, Bizansın, İslam Devlet-

lerinin, Selçuklu ve İran Devletlerinin hatta Batı Avrupa ve Moğol İmpara-

torluklarının her birinden değişik unsurları alarak kendine özgü miri arazi 

rejimi ve tımar sistemi yaratmıştır

70

. Tımar sistemi Kanuninin ilk dönemle-

rinde zirveye ulaşmış, ancak Kanuninin son dönemlerinden itibaren bozul-

maya başlamıştır

71

.  

                                                           

65

   Akgündüz, C.III, s. 819; Aykanat, s. 6; Cin, Miri Arazi, s. 57-58; Eren/Başpınar, s. 

82.  

66

   İkta sisteminin asıl dayanağının ise İran’da Akamenitler tarafından kurulan MÖ.550-336 

arasındaki malikâne sistemi olduğu, oradan Sasanilere, Araplara ve Türklere intikal 

ettiği hakkında bkz. Cin, Miri Arazi, s. 59-60; Şahin, s. 442; Üçok, Tımar-I, s. 529-531. 

67

   Cin, Miri Arazi, s. 58. İkta sistemi hakkında ayrıca bkz. Akgündüz, C.III, s. 818-819; 

Avcı, s. 356; Cin, Miri Arazi, s. 57 vd.; Eren/Başpınar, s. 82 vd. 

68

   Akgündüz, C.III, s. 817-818; Cin/Akyılmaz, Hukuk Tarihi, s. 412-413. 

69

   Akgündüz, C.III, s. 819. Tımar sistemi ve benzer müesseseler (özellikle feodalite) 

arasında karşılaştırma için bkz. Cin, Miri Arazi, s. 76 vd.; Üçok, Tımar-I, s. 550-551. 

Osmanlı reayasının (yerel halkın) sahip olduğu haklar feodalitedeki serflerin durumuyla 

karşılanmayacak kadar medeni ve insanidir. Serf, köle olarak görülmüş, istediği ile 

evlenememiştir. Reaya ise özgür olup istediği ile evlenebilirdi. Bkz. Şahin, s. 450-451. 

70

   Cin, Miri Arazi, s. 50 ve s. 60-64; Cin/Akyılmaz, Hukuk Tarihi, s. 422; Şahin, s. 437; 

Üçok, Tımar-I, s. 529 vd. En çok etkilenmenin Selçuklu ikta sisteminden olduğu, ancak 

Selçuklular ve Avrupa’daki feodal Devletlerde olan büyük toprak dağıtımı hatasının 

Osmanlı’da yapılmadığı, Osmanlı’da daha az büyüklükte toprağın verildiği, çünkü 

büyük toprak sahiplerinin otorite boşluğu halinde kendi egemenliklerini kurma eğilimine 

girdiği hakkında bkz. Cin/Akyılmaz, Hukuk Tarihi, s. 422-423. Osmanlı toprak siste-

minin Roma toprak sistemine çok benzediği hakkında bkz. Cin, Miri Arazi, s. 51. 

71

   Şahin, s. 443; Üçok, Tımar-II, s. 89-90. Tımar sisteminin bozulması ve kaldırılması 

hakkında bkz. Şahin, s. 451 vd.  

---