Microsoft Word 1- murat aydoğDU. doc

Ortaçağ Feodal Mülkiyet Anlayışı ve Osmanlı Hukukundaki Toprak …

             11 

İlk dönemi ifade eden Osmanlı Devletinin kuruluş dönemlerinde 

uzunca bir süre uygulanan ve çeşitli Kanunnamelerle şekillenmekteydi. Bu 

Kanunnameler Orhan Gazi, Fatih Sultan Mehmet, İkinci Bayezid, I. Selim 

dönemlerinde çıkarılmış ve nihayet Kanuni Sultan Süleyman döneminde 

çıkarılan “Kanunnamei Osmani” ile toprak sistemi iyice şekillenmiştir

46

. 

Ayrıca Kanuni döneminin meşhur Şeyhülislamı olan Ebussuud Efendi, miri 

arazinin tedvinine özel önem göstermiş, arazi hukuku ile ilgili fetvalarını 

“Maruzatı Ebussuud” adını verdiği külliyatta toplamıştır. Özellikle Budinin 

fethinden sonra arazi tahrir defterlerinin başına koyduğu “Mukaddime” 

(Giriş)

47

, mülk arazi ile miri arazinin ayrımını ortaya koyan hukuki rejimi net 

biçimde ortaya koymuştur

48

.  Kanuniden sonra tahta geçen padişahların 

vazettiği genel Kanunnamelerde de arazi rejimi ile ilgili hükümler yer 

almıştır

49

.  

XVI. Yüzyılda Ebussuud efendi, Osmanlı topraklarını  öşri topraklar, 

haraci topraklar ve arz-ı memeleke (arz-ı emiriye) olmak üzere üçlü şekilde 

gruplandırmaktaydı

50

. Böylece 1858 tarihli Arazi Kanunu’na kadar Osmanlı 

toprakları, mülk topraklar (öşri ve haraci topraklar) ve mülk olmayan (miri 

arazi) topraklar olmak üzere kabaca ikiye ayrılmaktaydı

51

. 

Osmanlı toprak sistemi Osmanlı Devletinin kuruluşundan beri kabul 

edilen beş farklı toprak grubuna dayalı olup şu şekildeydi

52

:  

                                                           

46

   Kanunnamelerin %80’ine yakını arazi hukuku ile ilgili olduğundan, Osmanlı’nın toprak 

sistemine ne kadar çok önem verdiğini göstermektedir. Bkz. Akgündüz, C.III, s. 815. 

47

   Mukaddime ve metni için bkz. Akgündüz, C.III, s. 816; Cin, Miri Arazi, s. 53-54; 

Cin/Akyılmaz, Hukuk Tarihi, s. 258-259.  

48

   Cin, Miri Arazi, s. 13 ve s. 53. Ebussuud’un miri arazi hakkındaki meşhur 826 no.lu 

fetvası için bkz. Avcı, s. 356.  

49

   Akgündüz, C.III, s. 816; Cin/Akyılmaz, Hukuk Tarihi, s. 412-413. 

50

   Cin, Osmanlı Toprak Düzeni, s. 11; Cin, Miri Arazi, s. 13; Gürsoy/Eren/Cansel, s. 47-

48; Şahin, s. 437; Üçok, Tımar-I, s. 528. 

51

   Şahin, s. 438; Cin, Miri Arazi, s. 10-11. 

52

   Akgündüz, C.III, s. 816-817; Akipek, s. 47 vd.; Cin,  Miri  Arazi,  s.  16  vd.; 

Cin/Akyılmaz, Hukuk Tarihi, s. 412-413 ile s. 414-415; Eren/Başpınar, s. 32 vd.; 

Şahin, s. 438-439; Zevkliler, Tahsis, s. 57 vd. Bu arazi türleri hakkında ayrıntı için bkz. 

Akgündüz, C.III, s. 817 vd.; Akıntürk, s. 232 vd.; Avcı, s. 354 vd.; Aydın, s. 366 vd.; 

---

12         

                                                                              Doç. Dr. Murat AYDOĞDU 

 

 

1- Mülk topraklar (arazi-i memluke, kuru mülkiyet ve tasarruf hakkının 

aynı kişide toplandığı -tam anlamıyla özel mülk olan- topraklar);  

2-  Miri arazi (arazi-i miriye, kuru mülkiyeti Devlete, tasarruf hakkı 

özel kişilere ait olan yerler);  

3-  Vakıf arazi (arazi-i mevkufe, arazisi kurulan vakıflara ait olan yer-

ler);  

4-  Metruk arazi (arazi-i metruke, herkesin yararlanmasına bırakılan 

yollar, köprüler gibi yerler ile belirli bir gruba bırakılan örneğin 

belirli bir köye tahsis edilen mera, yaylak, kışlak, harman yeri, 

baltalık gibi yerler);  

5-  Mevat arazi (arazi-i mevat, ziraate elverişli olmayan, yerleşime 

uzak, ihya yolu ile kazanılabilen yerler).  

Mülk arazi, miri araziye göre azınlıkta idi. Mülk arazi üzerindeki 

hukuki durum, bugünkü anlamıyla mülkiyete eşdeğer özellik arz etmekte idi. 

Bu araziler serbestçe alınıp satılabiliyor ve mirasçılara geçerken bölünebili-

yordu

53

. Yani burada İslam miras hukuku (feraiz) uygulanıyordu. Mülk 

arazinin miras yoluyla parçalanmasını engelleyecek herhangi bir kural 

yoktu

54

. Ancak kişiler, arazileri vakfa tahsis ettiklerinde parçalanmasını veya 

bunlara el konulması engelleyebiliyordu

55

. 

Bu beş farklı grup, 1858 tarihli Arazi Kanunu’nun 1. maddesi ve deva-

mında açıklıkla tanımlanmıştır

56

. Belirtmek gerekir ki Osmanlı Devleti, 

üzerinde tarım yapmaya elverişli olan topraklara özel önem vermiş, bu tip 

                                                           

Cin, Miri Arazi, s. 20 vd.; Cin/Akyılmaz, Hukuk Tarihi, s. 415 vd.; Gürsoy/Eren/ 

Cansel, s. 50 vd.; Şahin, s. 439 vd. 

53

   Gürsoy/Eren/Cansel, s. 51. Mülk arazinin mirasçılara intikali hakkında ayrıntılı 

değerlendirmeler için bkz. Cin, Tarım Arazilerinin İntikali, s. 1 vd.; Eren/Başpınar, s. 

34-35. 

54

   Bu nedenle miri arazide bölünmeyi engelleyecek İslam miras (feraiz) hukukundan ayrı 

bugünkü laik sisteme benzer bir rejim kabul edilmiş idi. Bkz. Cin, Tarım Arazilerinin 

İntikali, s. 33 ve s. 36-37. Miri arazinin mirasçılara intikali hakkında ayrıntılı değerlen-

dirmeler için bkz. Cin, Tarım Arazilerinin İntikali, s. 35 vd. 

55

   Eren/Başpınar, s. 33-34; Zevkliler, Toprak Reformu, s. 265. 

56

   Akgündüz, C.III, s. 817; Akıntürk, s. 232, dn.21; Cin, Miri Arazi, s. 17-18; Cin/ 

Akyılmaz, Hukuk Tarihi, s. 415, dn.17; Eren/Başpınar, s. 32. 

---