MəHƏRRƏm qasimli

 
~ 328 ~ 
 ASUNTA HUSEYNOVA 
   
 
 
 
 
 
 
  
  
PERSONIFICATION OF NATIONAL AND 
SPIRITUAL VALUES 
IN GURBANI EPIC 
 
SUMMARY 
 
Key words: Gurbani, moral value, belief, holy places, buta,  
ceremony of complaints, curse. 
 
Motives for having children after donation, beliefs, attitudes 
toward  the  holy  places  in  the  works  of  such  masters  as 
N.Narimanov,  A.Akhverdiyev,  A.Shaig  are  shown  in  the  article 
―Personification of national and spiritual values in Gurbani epic‖. 
In  addition,  the  motive  of  criticism  and  buta  were  developed. 
Giving  a  helping  hand  to  those  people  who  are  in  need,  the 
hospitality,  the  struggle,  the  expression  of  the  protest  again  evil 
through curses found their artistic expression. 
 
 
 

---

 
~ 329 ~ 
XIDIRLI GÜNEL  
BDU, magistr  
 
“NOVRUZ” DASTANININ DĠLĠNDƏ MƏCAZLAR 
SĠSTEMĠ 
 
Açar sözlər: məcaz, dastan, epitet, müqayisə, metafora, 
 bədii xitab, mübaliğə 
 
Öz estetik gözəlliyi ilə seçilən ən yaxĢı əsərlərdə zahirən adi 
görünən,  əslində  isə  həyat  materialının  bədii  dərkində  və  milli 
ədəbiyyatın  janr  diapazonunun  geniĢlənməsində,  forma-üslub 
tipologiyasının  rəngarəngliyində  böyük  əhəmiyyəti  olan  məcazi 
söz-obrazlar yüksək sənətkarlıq probleminin reallaĢmasına xüsusi 
təsir  göstərmiĢdir.  MəcazlaĢdırma  üslubi  keyfiyyətdir  və  sənət-
karlıq  komponentlərindən  ən  mühümü  sözün  məcazlaĢdırıl-
masıdır. Məcazi sözün yaratdığı obrazlılıq dastanlarda əyaniliyin 
maksimum  dərəcəsinə  nail  olmaq  istəyinin  məhsuludur.  Eyni 
sözün  müxtəlif  məna  çalarları  məcazlar  sistemində  zənginlik  və 
əlvanlıq  əmələ  gətirir.  Məcaz  dastanın  nitqində  çox  mühüm 
funksiyalı  detala  çevrilir:  onun  təhriki  ilə  əksər  hallarda  bütöv 
mətnin  poetik  məğzi  üzə  çıxır.  Məcazi  söz  obrazlı  düĢüncəni 
yığcam  Ģəkildə  ifadə  etməklə  bərabər,  həm  də  onu  yeni  bədii 
cizgilərlə  zənginləĢdirir.  MəcazlaĢma  prosesi  sözün  konkret  və 
mücərrəd  məna  hüdudlarına  müəyyənlik  verir.  Xalqın  bədii-
estetik  zövqünün  inkiĢaf  mərhələlərini,  dastan  yaradıcılığının 
ideya-məzmun gözəlliyini, forma əlvanlığını, canlı danıĢıq dilinin 
Ģirinliyini  özündə  əks  etdirən  bədii  təsvir  vasitələri  poetik 
təfəkkürün  inkiĢaf  tarixi  ilə  üzvi  surətdə  bağlıdır.  Dastanlarda 
bədiiliyə  xidmət  edən  təsvir  vasitələri  Ģeir  nümunəsinin  kom-
pozisiyası, semantik tutumu, emosional qəlibi ilə bağlanaraq este-
tik təzahürə xidmət edir. Dastandakı Ģeirlər  yarandığı vaxtdan bu 
günədək  böyük  inkiĢaf  yolu  keçməsinə  baxmayaraq,  bədii 
quruluĢunda  əsaslı  dəyiĢikliklər  edilsə  də,  onun  orta  çağlarda 
keçirdiyi  təĢəkkül  dövrünə  məxsus  məcazlar  sistemi,  qəlib 
ifadələr  qorunub  saxlanılmıĢdır.  Bu  üslubi-poetik  vasitələr  içəri-
sində  epitet,  təĢbeh,  metafora,  mübaliğə,  bədii  xitab,  alleqoriya 
qabarıq Ģəkildə özünü büruzə verir.  
Məhəbbət dastanlarında ən çox iĢlədilən bədii təsvir vasitə-
lərindən  biri  təĢbehdir.  Bir  əĢya  və  ya  hadisənin  daha  qüvvətli 
əlamətə  malik  baĢqa  əĢya  və  ya  hadisəyə  bənzədilməsinə  təĢbeh 

---

 
~ 330 ~ 
deyilir. ―TəĢbehin təcəssümündə müdrik fikir də, adi mükalimələr 
də  təsirli  olur,  bədii  ifadə  kamilləĢir.  Bu  üslubi  əməliyyatın 
nəticəsi  olaraq  söz  məcazilik  və  deməli,  gözəl  forma  kəsb  edir. 
TəĢbeh poetik detal kimi misilsiz təsvir vasitəsidir‖ (3,144). Lirik-
psixoloji məqamları əks etdirmək, portret yaratmaq, surətin və ya 
əhvalatın  dolğun  bədii  təsvirini  vermək  baxımından  məhəbbət 
dastanlarında  təĢbeh  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  ―Novruz‖ 
dastanında  biz  təĢbehin  ən  gözəl  nümunəsinə  baĢ  qəhrəmanların 
deyiĢməsində rast gəlirik. 
 
Novruz gedib qürbət eldə qalmasa, 
Saralıban gül tək rəngi solmasa. 
Əcəl gəlib peymanəmiz dolmasa. 
Ağlama GülĢanım, gözlə yar məni! 
yaxud: 
Süsən-sünbül, tər bənövĢə, ireyhan, 
ƏtirĢah tək təzə güldən GülĢan, 
Səni gördü gözüm, oldu lap rövĢan, 
Ala gözlü, bəy Noruzum, xoĢ gəldin (5, 191) 
 
Bu  nümunələrdə  iĢlədilən  təĢbehlər  qəhrəmanların  mənəvi-
psixoloji aləmini dəqiq və dolğun Ģəkildə ifadə edir.  
―Novruz‖  dastanında  təĢbeh  nümunələrinə  nəzm  hissə  ilə 
yanaĢı,  dastanın  nəsr  hissəsində  də  rast  gəlirik.  Bu  isə  dastan 
təhkiyəsinin mühüm məziyyətlərindən biri kimi diqqəti cəlb edir. 
Məs.:  ―Novruz  Ģad-Ģadyana,  gül  kimi  açılmıĢ  halda  Calal  pad-
Ģahın yanına gəlib, əhvalatı ona söylədi. (5, 181) 
Və ya: 
―Belə xətti-xalı bənövĢə kimi, qəddi-qaməti sərv ağacı kimi 
bir cavanı taqətsiz, huĢda görəndə rəhmi gəlib aldı‖. (5, 177) 
 Məhəbbət  dastanları  xalqımızın  dünyagörüĢü,  milli-etno-
qrafik  xüsusiyyətləri,  poetik  zövqü  ilə  bağlı  bədii  təyinlərlə 
zəngindir.  Bu  epitetlər  silsiləsi  xalqın  adət-ənənəsini,  həyat  və 
məiĢət  tərzini,  estetik  duyumunu  özündə  əks  etdirir.  Epitetlərin 
xalqın  gözəllik  anlayıĢının,  bədii  zövqünün,  üslubunun  tarixi 
olduğuna  görə  onlar  xalqın  tarixi-psixoloji  inkiĢaf  yolunun 
müəyyən  qatlarını  iĢıqlandırır.  Epitetlər  predmetin  səciyyəvi 
xüsusiyyətlərini,  qəhrəmanların  mənfi  və  müsbət  keyfiyyətlərini 
obrazlı təsvir yolu ilə bildirir. Məs.: 
 
Mən rüsxət versəm də, sənə qıymaram 

---