MəHƏRRƏm qasimli

 
~ 337 ~ 
öz  folklorunda  quĢ  onqonlarına  geniĢ  yer  vermələridir.  Onqon 
hesab olunan quĢ tipləri zoomorfik bir obraz kimi tanınırlar. Qeyd 
olunan folklor nümunələrində bu obraz tiplərinə  tez-tez müraciət 
olunur.  Onlar  fövqəltəbii  qüdrətə  malik  olmaqla  qəhrəmanın 
dadına  yetiĢir,  onun  yardımı  ilə  qəhrəman  müəyyən  çətinlikləri 
dəf edir. Sonda qələbə çalan qəhrəmanın bu uğurunda zoomorfik 
quĢun da böyük payı olduğunu desək yanılmarıq.  
Azərbaycan  folklorunda  quĢ  onqonlarına  Simurq  quĢunu 
qeyd edə bilərik. Simurq quĢu ―Məlik Məmməd nağılı‖nda Züm-
rüd  adı  ilə  verilsə  də,  əslində  bu  məhz  dara  düĢmüĢ  qəhrəmanın 
dadına  çatan  xeyirxahlığı  ilə  oxucuya  quĢ  olduğunu  bir  anlıq 
unutduraraq,  onda  böyük  rəğbət  və  məhəbbət  hissi  oyadan 
əfsanəvi quĢ – Simurqun özüdür. Bu quĢ ―Məlik Məmməd nağı-
lı‖nda Məlikməmmədin yardımçısı olmuĢ, onu qaranlıq dünyadan 
iĢıqlı  dünyaya  çıxarmıĢdır.  Nağılın  digər  bir  yerində  Zümrüd 
quĢunun  ağız  suyu  ilə  Məlikməmmədin  yarasının  sağalması 
xalqın quĢa verdiyi müqəddəslik dərəcəsinin, dəyərin bariz nümu-
nəsidir.  Məhz  bu  dəyərin  göstəricisidir  ki,  xalq  yaratdığı  folkor 
nümunəsində  dara  düĢmüĢ,  yolları  bağlanmıĢ  qəhrəmanının 
açarını sakral mənĢəli quĢda – Simurqda ümumiləĢdirir.  
Eyni  nağılda  baĢqa  bir  onqon  -  göyərçin  də  diqqətimizdən 
yayınmır.  Burada  divin  canının  göyərçində  olmasını  görürük. 
Nağıldakı bu süjetə tədqiqatçı alim Ġ.Vəliyevin maraqlı aspektdən 
yanaĢaraq gəldiyi qənaəti diqqətinizə çatdırırıq:  
―Məlik  Məmməd  nağılı‖nda  divin  canının  göyərçində 
gizlənməsi  sehirli  quĢun  ruh  daĢıyıcısı  olmasına  bir  iĢarə  idi. 
Qədim dini təsəvvürlərdə qanadlı canlılar göylərlə əlaqəli olduq-
larına  görə  insandan  fərqli  olaraq,  Tanrıya  daha  çox  yaxınlaĢa 
bilmək sahibi olduqlarına görə möcüzə, sirr sahibi idilər‖(6, 72 ).  
Bunun  kimi  qeyri-adi  qüdrət  sahibi  olan  digər  quĢ  onqonu 
isə  Humay  quĢudur.  Bu  quĢa  dövlət  quĢu  və  yaxud  Ģahlıq  quĢu 
deyilməsi  də  təsadüfi  deyil.  Humay  quĢunun  əks  olunduğu 
nağıllarda, əfsanələrdə göstərilir ki, bu quĢun kölgəsi kimin üstü-
nə düĢərsə, o insan dünyada bəxtiyar, xoĢbəxt bir insana çevrilir. 
Bəzi folkor nümunələrindən isə görürük ki, bu quĢ uçaraq kimin 
baĢına və ya çiyninə qonarsa, o Ģəxs mütləq Ģah seçilərmiĢ. Əgər 
bir ölkənin Ģahı ölürdüsə, yeni bir Ģah – ölkə baĢçısı seçən zaman 
Humay quĢunu uçururdular. QuĢun uçaraq çiyninə (və ya baĢına) 
qonduğu  Ģəxs  kimliyindən  asılı  olmayaraq  ölən  Ģahın  yerinə  Ģah 
seçilərmiĢ.  Hər  iki  fikri  ümumiləĢdirdikdə,  Humay  quĢuna 
həmçinin Dövlət quĢu deyilmə səbəbini anlamıĢ oluruq.  

---

 
~ 338 ~ 
ġəmsəddin  Cami  Humay  quĢunu  Cənnət  quĢu  adlandıraraq 
öz lüğətinin II cildinin 1510-cu səhifəsində belə deyir:  
―Cəzayiri-bəhri  mühitdə  bulunan  bir  quĢdur.  Cənnət  quĢu, 
Dövlət quĢu (məcazi – səadət, qutluluq, nailiyyət)... Əski yunan-
ların Feniks dedikləri quĢa da ġərqdə Huma deyilir‖ (1,128).  
VerilmiĢ fikri diqqətlə nəzərdən keçirdikdə Humay quĢunun 
yunanların tapındığı Feniks quĢu ilə eyni olduğunu görürük.  
Naci  də  lüğətində  Huma  quĢu  haqqında  belə  məlumat 
vermiĢdir: ―Bir quĢ ismidir ki, sayəsi kimin baĢı üzərində düĢərsə, 
naili-Ģərəf və iqbal olurmuĢ. Əsli Humaydır‖ (1,128). 
Bəzi  tədqiqatçılara  görə  Humay ilahə deməkdir.  Radlov  və 
Melioranski  də  Humayın  ilahə  demək  olduğu  fikrinə  gəlmiĢ, 
özünün  də  hamilə  qadınların  və  uĢaqların  hamisi,  qoruyucusu 
olduğunu deyirlər. Verbitski hələ yuxarıda adı çəkilən kitabələrin 
tapılmasından  əvvəl  çap  etdirdiyi  lüğətində  Humay  ilahəsindən 
danıĢmıĢ ―uĢaqların, o cümlədən, heyvan balalarının hamisi olan 
bir ilahədir‖ – demiĢdir (1, 128).  
Yuxarıda  deyilənlərdən  də  göründüyü  kimi,  Huma  quĢu 
dövlət quĢu olmaqla yanaĢı həmçinin hami, qoruyucu bir quĢ kimi 
də qeyd olunmaqdadır. Xalq bu quĢu o qədər müqəddəsləĢdirir ki, 
sanki Huma quĢu onların dərdlərinə dərman olacaq.  
M.KaĢğarlı ―Divan‖ında yazır: ―umay ―... bu savda iĢlənir:  
Umaya  tapınsa  oğul  bolur‖–  biri  ona  tapınacaq  olursa, 
övladı olar. Qadınlar cifti xeyirə yozardılar (1, 75). 
QuĢların  yaranması  haqqında  müxtəlif  əfsanələr  yaranmıĢ-
dır.  
Bunlardan daha geniĢ yayılanı insanın cildini dəyiĢərək quĢ 
cildinə  girməsidir.  Bu,  əlbəttə, insanın tapındığı,  onqonlaĢdırdığı 
əfsanəvi  obrazın  arxasında  təbii  varlığın  dayanması  ilə  izah 
olunur ki, bu fikir də aparılmıĢ bir sıra tədqiqatlarda öz təsdiqini 
tapmıĢdır.  
M.H.Təhmasib  ―Əfsanəvi  quĢlar‖  adlı  məqaləsində  bu 
məsələyə toxunaraq belə izah vermiĢdir: ―Umay və yaxud Humay 
əslində nədir? Qədim insan nəyə və onun hansı  xüsusiyyətlərinə 
əsaslanaraq  bu  əsatiri  surəti  yaratmıĢdır?  Bəllidir  ki,  hər  bir 
fövqətəbii  əsatiri  surətin  əsasında  müəyyən  təbii  maddi  bir 
varlığın  və  yaxud hadisənin düzgün dərk edilməməsi,  anlaĢılma-
ması nəticəsi olaraq, bu sirlər qarĢısında hələlik aciz qalmıĢ insan 
tərəfindən  yaradılmıĢdır‖  (1,129).  Əslində  isə,  bunlar  yuxarıda 
deyildiyi kimi, təbii maddi varlıqlardan və hadisələrdən ibarətdir. 

---

 
~ 339 ~ 
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  Azərbaycan  əfsanələrində 
―insanın quĢ cildinə girməsi‖ motivi geniĢ yayılmıĢdır. Məs:  
―ġanapipik  gözəl  bir  gəlin  imiĢ.  Bir  gün  o  saçını  yuyub 
darayırmıĢ.  Birdən  qayınatası  gəlib  görür.  Gəlin  utandığından 
allaha yalvarır ki, onu quĢ eləsin.  
BaĢındakı darağı ilə birlikdə Allah onu quĢ eləyir. Onun bir 
oğlu  varmıĢ.  Ona  görə  də  həmiĢə  o  ―bup-bup‖  eləyib,  oğlunu 
axtarır‖ (2,52).  
QuĢların  kultlaĢdırılaraq  inanc  obyekti  olmaları  bu  günkü 
günümüzə  qədər  gəlib  çatmıĢdır.  ―QaranquĢa‖  zərər  verərsən  o 
səni qarğıyar, Alabaxtaya (quĢadıdır) zərər versən o səni qarğayar 
və  s.  Bu  kimi  inancalr  bu  günümüzdə  də  inanc  olaraq  qalmaq-
dadır.  
Qədim  türklərdə  mövcud  olmuĢ  kultlardan  biri  də  at  kultu 
olmuĢdur.  Məlum  olduğu  kimi  at  belində  gəzmək,  ömrünü  at 
belində keçirmək bir türkün həyat hadisəsidir. Bu baxımdan atın 
onların həyatında rolu misilsiz olmuĢdur.  
Buna görə də türklər atı kultlaĢdırmıĢ, onu inanc obyektinə 
çevirmiĢlər. At türklər üçün o qədər müqəddəsləĢmiĢ, ilahiləĢmiĢ-
dir  ki,  onlar  at  üçün  heykəllər  qoymuĢdular.  Türklər  atın  qiy-
mətini, dəyərini dirirlik suyu ilə müqayisə etmiĢ, ondan belə üstün 
hesab  etmiĢdilər.  Bəzi  araĢdırmalara  görə  Ģalvar  kiĢi  geyiminin 
yaranması  da  atın  insan  həyatındakı  rolu  ilə  bağlıdır  ki,  bu 
geyimdən  at  üstündə  oturarkən  istifadə  olunarmıĢ.  At  türklər 
arasında böyük hörmətə, rəğbətə sahib olmuĢdur.  
At, həmçinin öz mərdliyi və igidliyi ilə xalqlar içərisində ad 
qazanmıĢ  olan  türk  xalqına,  bir  türk  dövlətinə  hərbi  güc,  hərbi 
dəstək demək idi. Türklərdə ata olan sevgi, hörmətin nəticəsi idi 
ki, atçılıq nəinki bu xalqda inkiĢaf etmiĢ, həmçinin digər xalqların 
da həyatında bu sahənin geniĢlənməsinə səbəb olmuĢdur. 
At  bu  xalqın  hərbi  siyasətində  mühüm  yer  tutur,  düĢmən 
ordusunun qarĢısına çıxmaq üçün müstəsna rol  oynayırdı. Bütün 
bu  səbəblərdən  at  xalqın  həyatının  ayrılmaz  hissəsinə  çevril-
miĢdir.  Atlar  igidlərin  bir  növ  namusu  hesab  olunardı.  Ġgidlərin 
atlarının günəĢdən gəlmələri kimi fikirlər də formalaĢmıĢdır. Belə 
bir fakt da mövcuddur ki, türk qəbilələri özlərinə məxsus atları öz 
adları ilə adlandırmıĢlar. Bu da bir xalqın ata olan sevgisinin bariz 
nümunəsidir.  
Türk xalqlarında atın müqəddəsliyi qədim dövrlərdən qalma 
Ģəkillərdə də əks olunmuĢdu.  

---