Mavzu: Qisqa ko’paytirish formulalarining umumlashmalari. Ko’phadlarni bo’lish Reja

Taqqoslama va uning xossalari.

Taqqoslamalar. a ni b ga qoldiqli bo'lamiz: a = bq + r, 0 ≤ r < b. a-bo’linuvchi, b-bo’luvchi, q- bo’linma, r-qoldiq. a va b butun sonlarini m natural soniga bo'lishda bir xil qoldiq hosil bo'lsa, a va b sonlari m modul bo'yicha taqqoslanadigan (teng qoldiqli) sonlar deyiladi va a = b (mod m) ko'rinishda belgilanadi. a soni b soniga m modul bo'yicha taqqoslanishini ifodalovchi a = b (mod m) bog'lanish taqqoslama deb o'qiladi.Misol. 27 = 5∙5 +2, 12 = 5∙2 + 2 bo'lgani uchun 27=12 (mod 5) .

1. teorema. a ≡ b (mod m) taqqoslama a-b ayirma m ga qoldiqsiz bo'lingandagina o'rinli bo'ladi.

Isbot. a = b (mod m) taqqoslama o'rinli bo'lsin, ya'ni a va b sonlarini m soniga bo'lishda ayni
bir xil r qoldiq hosil bo'lsin. U holda a = mq+r, b = mq'+ r teng-liklar o'rinli bo'ladi, bu yerda q, q'є Z. Bu tengliklarni hadma-had ayirib, a-b = mq-mq'= m(q- q') ga ega bo'-lamiz. Demak, a-b soni m ga bo'linadi.
Aksincha, a-b soni m ga bo'linsin, ya'ni
a-b = km, kєZ (1)
bo'lsin. b sonini m soniga qoldiqli bo'lamiz:
b = mq + r, 0≤r(2)
(1) va (2) lardagi tengliklarni hadma-had qo'shib, α = (k + q)m + r tenglikka ega bo'lamiz, bu yerda 0Bundan a sonini m soniga bo'lishdagi qoldiq b ni m soniga bo'lishdagi qoldiqqa tengligi kelib chiqadi. Demak, a = b (mod m) taqqoslama o'rinli.

2. t e o r e m a. Har biri c soni bilan taqqoslanadigan a va b sonlari bir-biri bilan ham taqqoslanadi.

Isbot. a = c (mod m) va b = c (mod m) bo'lsin. U holda 1- teoremaga ko'ra a-c = mq₁,
b-c = mq₂ tengliklar o'rinli bo'ladi, bu yerda q₁, q₂ є Z. Bu tengliklardan a - b = m(q₁ -- q₂) ni olamiz. Demak, a ≡ b (mod m) taqqoslama o'rinli.

3. teorema. Moduli bir xil taqqoslamalarni hadma-had qo'shish mumkin.

Isbot.

3- teoremadan qo'shiluvchini taqqoslamaning bir qismdan ikkinchi qismga qarama-qarshi ishora bilan o't-kazish mumkin ekanligi kelib chiqadi.

Haqiqatan, a + b = c (mod m) ga ayon -b = -b (mod m) taqqoslamani qo'shsak, a = c-b (mod
m) hosil bo'ladi.
Isbot.

3. 
   teoremadan qo'shiluvchini taqqoslamaning bir qismdan ikkinchi qismga qarama-qarshi ishora bilan o't-kazish mumkin ekanligi kelib chiqadi.
   

4. t e o r e m a. Taqqoslamaning ixtiyoriy bir qismiga taqqoslamaning moduliga bo'linadigan har qanday butun sonni qo'shish mumkin.

Isbot. a ≡ b (mod m) va mk ≡ 0 (mod m) bo'lsin. Bu taqqoslamalarni hadma-had qo'shsak, α + mk ≡ b (mod m) hosil bo'ladi.
Masalan, 27 ≡ I2(mod 5) => 27 + 35 ≡ I2(mod 5) => 62 ≡12(mod 5).

3. teorema. Bir xil modulli tαqqoslαmαlαrni hαdlαb ko'pαytirish mumkin.

Haqiqatan, α ≡ b (mod m), c = d (mod m) taqqosla-malar o'rinli bo'lsa, ulardan mos ravishda
α - b = mq_v va c-d= mq₂ tengliklar kelib chiqadi. Bu tengliklar asosida αc-bd=αc-bc + bc- bd≡m(cq_{ + bq₂) tenglikni hosil qilamiz. Demak, ac ≡ bd (mod m) taqqoslama o'rinli (1- teorema).
5- teoremadan taqqoslamaning har ikkala qismini bir xil natural ko'rsatkichli darajaga ko'tarish mumkinligi kelib chiqadi, ya'ni a ≡ b (mod m) aⁿ ≡ bⁿ (mod m).
Taqqoslamalarning amaliyotda keng qo'llaniladigan quyidagi xossalarini isbotsiz keltiramiz:

1. 
   taqqoslamaning ikkala qismini biror butun songa ko 'paytirish mumkin;
   
2. 
   taqqoslamaning ikkala qismini va modulni biror natural songa ko 'paytirish mumkin;
   

4. 
   taqqoslamaning ikkala qismi va modulini ularning umumiy bo'luvchilariga bo'lish mumkin;
   
5. 
   agar a va b sonlari m₁, m₂, ..., m_n modullar bo'yicha taqqoslansa, u holda ular K(m₁ m₂ ..., m_n) modul bo'yicha ham taqqoslanadi;
   
6. 
   agar d soni m ning bo'luvchisi bo 'lib, a ≡ b (mod m) bo 'Isa, u holda a ≡ b (mod d) bo 'ladi.
   

1. 
   m i s o 1. 3³⁰ ni 8 ga bo'lishdan chiqadigan qoldiqni topamiz.
   

Yechish. 3² ≡ (9-8)(mod8)=>(3²)¹⁵≡1¹⁵(mod8) => 3³⁰= l(mod 8) => 3³⁰=8q+1. Demak, izlanayotgan qoldiq r = l.

2. 
   misol. Σ = 30⁽ⁿ⁺²⁾ + 23ⁿ⁺¹ + 9ⁿ (nЄ N) sonining 7 ga bo'linishini isbot qiling.
   

3. 
   m i s o 1. 2222⁵⁵ⁱ⁵ sonini 7 ga bo'lishda hosil bo'ladigan qoldiqni toping.
   

Yechish. 2222 ni 7 ga qoldiqli bo'lamiz: 2222 = = 7∙317+ 3. Bundan 2222 = 3(mod 7) ni olamiz. Hosil bo'lgan taqqoslamaning bar ikki tomonini 5555- darajaga ko'taramiz:
2222⁵⁵⁵⁵= 3⁵⁵⁵⁵(mod 7).
Bu taqqoslama izlanayotgan qoldiq 3⁵⁵⁵⁵ ni 7 ga bo'lishdan hosil bo'ladigan qoldiq bilan bir xil ekanligini ko'rsatadi. 3⁵⁵⁵⁵ni 7 ga bo'lishda hosil bo'ladigan qoldiqni topamiz. Buning uchun 3 ning dastlabki bir nechta darajalarini 7 ga bo'lishda qanday qoldiqlar hosil bo'lishini kuzataylik:
3¹≡ 3(mod 7); 3²≡ 3 ∙ 3≡9≡ 2(mod 7); 3³ ≡2 ∙ 3≡6(mod 7); 3⁴≡6∙3≡l8=4(mod7); 3⁵≡4∙ 3≡ 12≡5(mod7); 3⁶≡5∙3≡ 15≡l(mod7); 3⁶≡l(mod7) ga ega bo'ldik. Bundan 3^6k≡l^k(mod7), ke N (2) ni olamiz. Endi 5555 ni 6 ga bo'lamiz: 5555 = 6 ∙ 925 + 5. U holda 3⁵⁵⁵⁵= 3^6∙925+5= 3^6∙925

• 
  3⁵≡ 1∙3⁵(mod7). Shunday qilib, izlanayotgan qoldiq 5 ga teng .
  

Ratsional sonlar.Butun sonlar . Oddiy kasrlar va ular ustida amallar.

Ratsional sonlar
Butun sonlar. Oddiy kasrlar. Nol sonini natural sonlar to'plamiga kiritib, butυn manfiytnas sonlar to 'plami deb ataladigan yangi sonli to'plam hosil qilamiz va bu kengaytirilgan to'plamni N₀ = {0, 1, 2, 3, ..., n, ...} orqali belgilaymiz. Katta sonni kichik sondan ayirish mum-kin bo'lishi uchun N₀ sonlar to'plamini yangi sonlar kiritish yo'li bilan yanada kengaytirish zarur.
To'g'ri chiziqni olib, unda yo'nalish, 0 boshlang'ich nuqta va masshtab birligini olamiz (7- rasm). Boshlang'ich nuqtaga 0 sonini mos qo'yamiz. Boshlang'ich nuqtadan o'ng tomonda bir, ikki, uch va h.k. masshtab birligi maso-fada joylashgan nuqtalarga 1, 2, 3,... natural sonlarni mos qo'yamiz, boshlang'ich nuqtadan chap tomonda bir, ikki, uch va h.k. birlik masofada joylashgan nuqtalarga -1, -2, -3,... simvollaribilan belgilanadigan yangi sonlarni mos qo'yamiz.

Bu sonlar butun man-fiy sonlardeb ataladi. Sonlar belgilangan bu to'g'ri chiziq

son o 'qi deb ataladi. O'qning strelka bilan ko'rsatilgan
yo'nalishi musbat yo'nalish, bunga qarama-qarshi yo'nalish esa manfly yo 'nalish deb ataladi. Natural sonlar son o'qida boshlang'ich nuqtadan musbat yo'nalishda qo'yiladi, shuning uchun ular musbat butun sonlar deb ataladi.
Butun manfiymas sonlar to'plami bilan butun manfiy sonlar to'plamining birlashmasi yangi sonli to'plamni hosil qiladi, bu to'plam butun sonlar to 'plami deb ataladi va Z simvoli bilan belgilanadi: Z = {...,-4,-3,-2,-l,0,l,2,3,4,...}.a va -a sonlar qarama-qarshi sonlar deb ataladi. Son o'qida bu sonlarga mos keladigan nuqtalar nolga nisbatan simmetrik joylashadi (8- rasm).O'lchash natijasi butun sonlarda, o'nli yoki oddiy kasrlarda ifodalanadi. Agar miqdor qarama-qarshi (o'sish-kamayish, yuqoriga-quyiga, foyda-zarar, issiq-sovuq va hokazo) ma'noga ham ega bo'lsa, uning qiymatlari oldiga mos ravishda musbatlik («+») yoki manfiylik
(«-») ishorasi qo'yiladi: Jc = -8, y = 8, t = +5°. ifoda oddiy kasr deb ataladi, bunda m є Z,
n є N. Agar kasrlar uchun pn = mq sharti bajarilsa, u holda bu oddiy kasrlar teng
deyiladi va
ko'rinishida yoziladi.
Oddiy kasrlar uchun quyidagi xossalar o'rinlidir:

1. 
   Har qanday kasr o'z-o'ziga teng:, chunki ab = ba.
   
2. 
   Agar bo'lsa, u holda bo'ladi.
   

3. 
   Agar bo'lib, bo'lsa, u holda bo'ladi.
   

songa ko'paytirilsayoki bo'linsa, uning qiymati

o'zgarmaydi, ya'ni yoki bo'ladi.

Ko'paytmasi birga teng bo'lgan ikkita sonlar o'zaro teskari sonlar deb ataladi. Bular ko'rinishidagi sonlardir. Bir necha kasrni umumiy maxrajga keltirish deb, bu kasrlarning qiymatlarini o'zgartirmasdan ularni bir xil maxrajga olib keluvchi almashtirishga aytiladi. kasrlarni qo'shish, ayirish, ko'paytirish va bo'lish amallari quyidagi tengliklar bilan aniqlanadi:

Natural son bilan musbat oddiy kasrning yig'indisini «+» ishorasiz yozish qabul qilingan. Masalan,