Mavzu: Mamlakat iqtisodiyotida ishlab chiqarishning o’rni Krish i-bob. Iqtisodiy resurslar va ularning turlari

Taklif grafigi.
Talab va taklif ta ’siri natijasida bozor narxi o ‘rnatiladi. 
U talab va taklif egri chiziqlari D va S kesishgan nuqta bilan belgilanadi. Bu nuqta 
muvozanat nuqtasi, narx esa muvozanat narxi deb ataladi. Xuddi mana shu nuqtada 
narx ham, xaridor ham sotuvchi uchun m a’qul bo‘ladi. 
Taklif ishlab chiqaruvchi та 'lum vaqt ichida ishlab chiqarishga qodir bo 
‘Igan narxining har bir darajasida bozorga sotishga chiqarilgan mahsulotlar 
miqdorini k o ‘rsatadi. Narx o ‘zgarishi bilan sotishga chiqariladigan mahsulot 
miqdori ham o‘zgarishi sababli talab kabi taklifning ham bir qator muqobil 
variantlari mavjud bo’ladi. 
Talab va taklif shkalalari bizga turli narxlarda xaridorlar qancha tovar talab 
qilishi, sotuvchilar esa qancha tovar taklif qilishi mumkin ekanligini ko‘rsatadi. 
Ammo ular qanday narx boMganida oldi-sotdi haqiqatan ro‘y berishini bizga m 
a’lum qila olmaydi. Turli ikkita kuch birlashganida boshqacha bir hodisa ro‘y 
beradi. Taklif bilan talabning o‘zaro munosabati oqibatida muvozanat narxi yoki 
bozor narxi oTnatilishiga olib keladi. Bozor narxlari tovar va xizmatlar haqiqatda 
pulga ayriboshlanadigan asl narxdir. 

---

Bu hodisa qay tariqa ro‘y berishini muzqaymoqqa qarab talab va taklif 
shakllarini birlashtiramiz
. 

---

Bozor iqtisodiyoti sharoitida firmalar faoliyati
 
Har bir korxona, firma va qolaversa har bir shaxs o ‘z ishlab chiqarish 
faoliyatida maksimum foyda olishga intiladi. Bunga qanday qilib erishish 
mumkin? Bunga umumiy javob shunday; korxona, firma va o‘z foydasi miqdorini 
ko‘paytirishni maqsad qilib qo‘ygan har bir shaxs ishlab chiqarish jarayonini 
shunday tashkil etishi lozimki, bir xil hajmdagi ishlab chiqaradigan tayyor 
mahsulotga imkoni boricha kam ishlab chiqarish omillarini sarf etsin. 
Tovarlar ishlab chiqarish va sotish jarayonida firma m a’lum xarajatlar 
qilishga majbur bo’ladi. Xarajatlarning ikki turi — ochiq xarajatlar zimmaga 
tushgan noaniq xarajatlarni ko‘rib chiqaylik. 
Ochiq (aniq) xarajatlarga firmaning quyidagi ishlab chiqarish omillariga sarf 
etgan xarajatlar kiradi; 1. M ehnat—ish haqi. 2. Yer - ijara. 3. Kapital—asosiy va 
aylanma fondlarga xarajatlar. 4. Tadbirkorlik qobiliyatiga to‘lanuvchi haq. 
Barcha aniq xarajatlarning yig‘indisi m ahsulot tannarxini bildiradi. 
Bozor narxi bilan tannarx o ‘rtasidagi farq foydani ifodalaydi. 
Ishlab chiqarish xarajatlari miqdoriga ochiq (aniq) xarajatlardan tashqari 
zimmaga tushgan noaniq xarajatlar ham kiritiladi. 
Zim m aga tushgan xarajatlar deb, firm a m ulki b o ‘lgan resurslarni 
ishlatishdagi muqobil xarajatlarga (muqobil qiymat) aytiladi. 
Bu xarajatlar firmalarning boshqa tashkilotlarga beradigan to‘Iovlariga 
kiritilmaydi (masalan, tadbirkor o‘z kapitalini ishlab chiqarishga kiritgan bo‘lsa, u 
bulami bankka qo‘yib, foiz ololmaydi). 
Yer egasi renta toiam aydi, lekin yerda o‘zi ishlasa, u uni ijaraga berishdan 
keluvchi qo'shim cha daromaddan voz kechadi. 
Sof iqtisodiy foyda m ahsulot sotilishidan olingan yalpi darom addan barcha 
xarajatlarni ayirib tashlash y o ‘li bilan aniqlanadi. 
Aniq va zimmaga tushgan xarajatlar o ‘rtasidagi farqni bilib olib, biz foydani 
aniqlashimiz mumkin. 
Xarajatlar to ‘g‘risida fikr yuritar ekanm iz „boy berilgan imkoniyatlar 
xarajati“ degan tushunchani bilishimiz kerak. „Boy berilgan imkoniyat xarajatiu 
deb biror xil resursdan foyda olish maqsadida foydalanib, lekin yo‘lning to ‘g‘ri 
tanlanmaganligi uchun boy berilgan daromadga aytiladi. „Foyda“ tushunchasining 
ikki ko‘rinishi bo‘lib ular:
a) buxgalteriya hisobidagi foyda; 
b) iqtisodiy foyda: 
Buxgalterlik hisob-kitobidagi foydani aniqlashda mahsulotni sotishdan 
kelgan pul tushumidan bevosita xarajatlar hamda ustama xarajatlar ayirilib 
tashlanadi. 
Iqtisodiy foydani aniqlashda buxgalterlik hisob-kitobidagi foydadan „boy 
berilgan im koniyatlar xarajati“ ham ayirilib tashlanadi. Buni quyidagi misolda 
ko‘rishimiz mumkin: Korxonaning jami pul tushumi = 10000 ming so‘m; — 
bevosita xarajatlar (xomashyo materiallar, ish haqi, yoqilg‘i moylash materiallari 
va h.k.) = 6000 ming so‘m; 

---

— ustam a xarajatlari (ishlab chiqarishni tashkil etish va bosh- qarish 
xarajatlari va h.k.) = 1000,0 ming so‘m; 
— buxgalterlik hisobi bo‘yicha foyda = 3000,0 ming so‘m; —„Boy berilgan 
imkoniyatlar harajati“ = 1000,0 ming so‘m; 
— iqtisodiy foyda = 2000,0 so‘m. 
Albatta, bu yerda „boy berilgan im koniyatlar xarajati“ ni aniqlash birm 
uncha murakkab, buning uchun qo‘shimcha hisob- kitoblar qilishga, normativ m 
a’lum otlardan foydalanishga to ‘g‘ri keladi. Uni aniqlashning um um iy tartibini 
yuqorida ko‘rib o ‘tdik.