Mavzu: Mamlakat iqtisodiyotida ishlab chiqarishning o’rni Krish i-bob. Iqtisodiy resurslar va ularning turlari

Iqtisodiy resurs sifatida tadbirkorlik 
Reja: 
1.
Resurslar va daromadlarning doiraviy harakat modeli. 
2.
Talab va taklif. Mukammal va nomukammal raqobat bozori.
3.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida firmalar faoliyati
Resurslar va daromadlarning doiraviy harakat modeli
 
1.Qanday tovar va xizmatlar to ‘plamini jam iyat ehtiyojlari uchun, ulamni to ‘liq 
qondirish uchun ishlab chiqarm oq zarur,mavjud resurslarning qanday qismini 
ishlab chiqarish jarayoniga tortmoq zarur? Qisqacha aytganda, nimani va qanday 
hajmda ishlab chiqarish zarur?
2. Qaysi korxonalar ishlab chiqarishda qatnashmoqlari va ishlab chiqarishlarini qay 
yo‘sinda tashkil etishlari lozim. M ahsulotni qanday ishlab chiqarish kerak?
3. Ishlab c h iq arilg a n m ah su lo t q an d ay qilib alo h id a iste’molchilar 
o‘rtasida taqsimlanishi kerak? Mahsulotni kim olishi kerak? 
4. Iste’mol talablarining texnologiyadagi o‘zgarishlarga muvofiq tizim kerakli 
o‘zgarishlarni amalga oshira oladimi? 
Bu m uam m olar ehtiyojlarning cheksizligi va resurslarning 
cheklanganligidan kelib chiqadi. Resurslarning cheklanganligi sababli iqtisodiyot 
cheklanmagan hajmda tovar va xizmatlami ishlab chiqarishni ta’minlab bera 
olmaydi. Shuning uchun iqtisodiyot doim tanlash oldida turadi, ya’ni iqtisodiyot 
biror bir mahsulot ishlab chiqarishdan voz kechadi, bundan maqsad boshqa 
tovardan ko‘proq ishlab chiqarishdir. Resurslar cheklanganligi iqtisodiyotda bir 
vaqtning o ‘zida ikki xil yoki zarur bo‘lgan barcha tovarlarni ishlab chiqarish 
imkonini bermaydi. 
Bozor tizimi to ‘qnash keladigan muammolarni tushuntirish uchun aw alo, 
bozor tizimida resurslar va daromadlarning doiraviy aylanish modelini ko‘rib 
chiqamiz. 

---

Uy xo‘jaligi bevosita yoki bilvosita (mulkiga kiruvchi savdo- sanoat 
korporatsiyalari orqali) iqtisodiy resurslarga egalik qiladi va ular korxonalarga 
yetkazib beradi. Bizning modelda korxona oddiy tashkiliy tasvir deb olingan.
Darvoqe, uy xo‘jaligi bu bitta yoki undan ortiq shaxslardan iborat iqtisodiy 
birlikdir. 
Korxonalar resurslarni talab etadi, uy xo‘jaligi esa taklif etadi.
Korxonaning resurslarni sotib olishga sarflari xarajatlarni tashkil etadi, bir 
vaqtning o ‘zida, uy xo‘jaligini (pul) darom adlar oqimini tashkil etadi. 
Diagrammaning pastki qismiga qaraymiz, uy xo‘jaligi pul darom adlarini tovar va 
xizmatlarni sotib olishga sarf etadi va u talabni aks ettiradi. Shu vaqtning o ‘zida 
korxonalar resurslardan foydalanib, tovar va xizmatlarni ishlab chiqaradi va taklif 
etadi. 
Buning natijasida baho tarkib topadi. 
Korxona nuqtayi nazaridan uy xo‘jaligining iste’mol sarflari ularning asosiy 
darom adlarining manbayidir. Ushbu 
model — 
iqtisodiy faoliyat va qarorlarni 
qabul qilish murakkab va bir-biri bilan chirmashib ketgan jarayon ekanligini 
ko‘rsatadi. Demak, 
monetar iqtisodi
tizim ida uy xo‘jaligi resurslar egasi sifatida 
ulam i korxonalarga sotadi, undan olingan pul daromadlariga iste’mol sifatida 
tovar va xizmatlarni sotib oladi. Tovarlarni ishlab chiqarish uchun korxonalar 
resurslarni sotib olishlari kerak, ularning tayyor mahsuloti esa uy xo‘jaligiga 
ulaming iste’mol sarflari o‘miga sotiladi.
Pirovard natijada esa aniq iqtisodiy resurslar soat miliga qaram a- qarshi, pul 
daromadlari va iste’mol xarajatlari esa soat mili bo‘yicha harakat qiladi. Ushbu 
oqim lar bir vaqtda uzluksiz harakat qiladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni tashkil etish masalasi qanday 
hal etilishini tushunish uchun aw alo, qay yo‘sinda resurslar tarm oqlar o'rtasida 
taqsimlanishini ko‘rib chiqish lozim bo‘ladi. 
Bozor tizimida mahsulotlarga yuqori darajada talab bo‘lgan foyda olayotgan 
tarm oqlar va mahsulotlarga talab boMmagan, zarar ko‘radigan tarm oqlar bo‘ladi. 
Bozor tizim ida zarar ko‘radigan tarm oqlar ishlab chiqarish resurslaridan m ahrum 
bo‘ladilar, ular faoliyat ko‘rsatm aydilar (lekin ayrim tarm oqlar bundan m 
ustasno). Ishlab chiqarishni tashkil etishning ikkinchi m asalasi, qaysi korxonalar 
har bir tarm oqda ishlab chiqarishni amalga oshirishlari va qanday texnika ham da 
texnologiyalarni qoMlashlari lozim? 
Bozor iqtisodiyotida yuqori samara beradigan texnologiyani qoMlashni 
xohlaydigan va bunga qodir bo‘lgan firmalar ishlab chiqarishni amalga oshirish 
huquqiga egadirlar. 
Jam iyatning rivojlanishi natijasida iste’m olchilam ing talabi, ishlab 
chiqarish texnologiyalari, yetkazib berilayotgan resurslarning tarkibi o‘zgaradi. 
Bozor tizimi ushbu o'zgarishlarga muvofiq resurslarni taqsimlashga tuzatish 
kiritish orqali va ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlay oladi. Chunki 
raqobatga asoslangan bozor tizimi tadbirkoriarga iste’m olchilam ing didlaridagi o 
‘zgarishlari to ‘g‘risidagi xabam i yetkazadi, iqtisodiyot esa unga muvofiq 
resurslarni taqsimlash jarayoniga tuzatishlar kiritadi. 

---

Bozor tizim ining harakat qilishini, taraqqiy etishini tushunish uchun bir-biri 
bilan bog‘liq o ‘zgarishlar, ya’ni texnika taraqqiyoti va kapital jam g^rish 
masalalarini ko‘rib chiqmoq zarurdir. Bozor tizimi texnika taraqqiyotining 
rivojlanishi, uning yutuqlarini hayotga tatbiq etishni rag‘batlantirib turadi.
Tadbirkor har doim raqobatning mayjudligi sababli korxonasini yuqori 
samaraga ega bo‘lgan texnika va texnologiya bilan jihozlashga, shunga yarasha 
yuqori malakaga ega bo‘lgan ishchilar yollashga, mehnatni ilmiy asosda tashkil 
etishga harakat qiladi. Maqsad—yuqori foyda olish, raqobatda yutib chiqish. 
A m m o tex n ik a ta ra q q iy o ti o q ib atid a ishlab ch iq arish 
vositalarining miqdori oshib boradi. Qanday qilib bozor tizimi iqtisodiyotni ishlab 
chiqarish vositalari bilan ta'minlaydi
?
Bunga kapital jam g‘arish orqali erishiladi. 
Texnika taraqqiyoti xarajatni talab etadi, ikkinchi tarafdan xuddi shu xarajatlar 
tadbirkoriarga foyda keltiradi, uning kapitalining jamg‘arilishi oqibatida 
ko‘payishga olib keladi. Boshqacharoq aytganda, kapital doim o harakatda bo‘ladi. 
ya’ni olingan foydaning bir qismi ishlab chiqarishni kengaytirish, texnika bilan 
jihozlarga sarf etiladi. 
Raqobat ham katta aham iyatni kasb etadi; chunki uning iqtisodiy mavqeyini 
mustahkamlab borgan tadbirkor yutib chiqishi mumkin. Hozirgi sharoitda 
raqobatlasha oladigan qobiliyatga ega bo‘lgan kapitalning hajmi muttasil o ‘sib 
bormoqda. 

---