Mavzu: Mamlakat iqtisodiyotida ishlab chiqarishning o’rni Krish i-bob. Iqtisodiy resurslar va ularning turlari

Kichik biznes va tadbirkorlikning iqtisodiyotda tutgan o’rni 
0‘zbekistonda ishlab chiqilgan jahon moliyaviy inqiroziga qarshi choralar 
dasturida aw alo iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, yangi ish o ‘rinlarini tashkil qilish, 
bandlik muammosini hal etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishda 
tobora muhim o‘rin tutayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal 
rivojlantirish, rag‘batlantirish va qoilab-quw atlashga alohida e’tibor qaratildi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida rivojlanayotgan davlatning asosiy vazifalaridan 
biri bo‘lgan kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivodlantirish uchun hukumat 
tomonidan ko‘plab imtiyozlar berildi. Shu imtiyozlardan kichik biznes va 
tadbirkorlik subyektlari samarali foydalanib, tez sur’atlar bilan tadbirkorlar soni va 
mahsulot yetishtirish hajmi ortib bormoqda. 2010- yilda ijtimoiy iqtisodiyot 
ko‘rsatkichlaridan biri YAIMga nisbatan tadbirkorlar ulushi 31 foizdan 53,5 foizni 
tashkil etdi. 
Davlat rivojida asosiy faktor kichik biznes va tadbirkorlik boiib, avvalo ish 
o‘rinlarini va daromadni ko‘paytirishga manba b o iib xizmat qildi. 0 ‘zbekiston 
Respublikasining mustaqilligiga 20 yil to‘lishi munosabati bilan kichik biznes va 
tadbirkorlikning shakllanishi ko‘p bosqichlami bosib o‘tdi. Har bir bosqich (etap) 
o‘ziga xos maqsad, yo‘nalish, siyosat, islohot masalalari hamda natijalari bilan 
ajralib turadi, Shunday iqtisodiy qonunlar, huquqiy-me’yoriy baza va mexanizmlar 
tufayli kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishga moddiy yordam berildi va 
rag‘batlantirildi. Respublikada kichik biznes va tadbirkorlikni rivojalanishini 4 
davrga bolam iz: Birinchi davr (1991-1995-y.) xususiy biznes va tadbirkorlikning 
qonuniy asoslari va davlat mulkini xususiylashtirib kichik biznesda mulkchilik 
shakllandi. 
Kichik biznes subyektlarini rivojlantirish uchun uni rag‘batlantirish va 
davlat tomonidan qoilab-quw atlash to‘g‘risida Prezident farmoni va dasturlar 
qabul qilindi. Bundan kichik biznes bilan shug'ullanadiganlarga daromaddan soliq 
tolovlam i kamaytirishga erishildi. Davlatning kichik biznes va tadbirkorlik 
rivojlanishidagi maqsadi aw alo ish o'rinlarini ko‘paytirish va ish bilan 
ta’minlashga qaratilgan bo'lib, 1995-yilda 441 ming ishsizlar ish bilan ta’minlandi. 
Bu Hamdo‘stlik davlatlari o'rtasida eng yuqori ko'rsatkich bo'lib hisoblanadi. 1995-
yilning oxiriga borib kichik korxonalar va mikrofirmalar soni 42,4 ming dona yoki 
1991-yilga nisbatan 4,1 martaga oshdi. YAIM ulushi 1991-1995-yillarda 1,5 
foizdan 16,9 foizga o'sishi respublika iqtisodiyotida asosiy yutuqlardan biri bo'ldi. 
Ikkinchi (1996-2002-y.) davrda davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni kengaydi, 
bozor infratuzilmalari takomillashib, birinchilardan bo'lib tijorat banklari, moliya 
institutlari (kredit birlashmalari) tashkil bo'ldi. Kichik biznes va tadbirkorlikka 
eksport mahsulotlariga maxsus chetga chiqarish uchun imtiyozlar berildi.

---

Qonunchilik organlari tomonidan yangi zamanoviy m e’yoriy hujjatlar qabul 
qilinib, boshqarish tizimi, bozor infratuzilmasi tubdan o'zgardi. Tadbirkorlik 
korxonalarini ro'yxatga olish, iqtisodiyotda kichik biznes va tadbirkorlik 
subyektlari faoliyatini erkin yuritish, davlat tomonidan kreditlash, sug'urtalash 
hamda imtiyozli kredit olish huquqi berildi. Mamlakatimizda kichik biznes va 
tadbirkorlik faoliyatining o'sish darajasi ijtimoiy - iqtisodiyda o'zining ijobiy 
ko'rsatkichlari bilan o'rin oldi. Masalan, 1995-yilda YAIMda kichik biznes va 
tadbirkorlikning ulushi 16,9 foiz bo'lgan bo'lsa 2002-yilga kelib bu ko'rsatkich 35,5 
foizga oshdi. Bundan tashqari 2002-yilda kichik biznes va tadbirkorlikning xissasi 
sanoatda 15,4 foiz, qishloq xo'jaligida 74,9, tovar aylanmasida 43,4 pullik xizmat 
ko'rsatishda 41,3 foizni tashkil etdi. Yuridik shaxslar soni 5 marta yoki 215 ming 
donaga ortdi. 2002-yilda kichik biznes va tadbirkorlik faoliyati bilan band 
bo'lganlar sonining o'sishi 4964,6 ming kishiga yoki barcha band bo'lganlarga 
nisbatan 54,5 foizni tashkil etdi. Uchinchi davr (2003-2008-y.) kichik biznes va 
tadbirkorlikni rivojlantirish dasturi ishlab chiqilib, unda texnika va texnologiya 
bilan qurollanish, modemizatsiyalash, sanoat qurilishi va yangi tizimi shakllandi.
Tadbirkorlikni rag'batlantirish to'g'risida Prezident farmoni qabul qilindi. 
Farmonda kichik biznes korxonaiari va mikrofirmalarga soliq stavkasinii 13-10 
foizga kamaytirish, ishlab chiqarish va servis xizmat ko‘rsatishga imtiyozli 
kreditlar berish, korxonani ro‘yxatga olish hujjatlarini yanada soddalashtirish, 
korxona faoliyatini tekshirishlar soni qisqartirish ko‘zda tutilgan. Yirik korxonalar 
tarkibida, o ‘z uyida shartnoma bilan ishlaydigan kasanachilik tizim shakllandi.
Yuqoridagi islohotlar tufayli YAIMda kichik biznes va tadbirkorlikning 
iqtisodiy o‘sishi 2003-yilda 35 foiz bo'lgan bo‘lsa, 2008-yilda 48,2 foizni yoki 
YAIM 1,4 foizdan 4,6 foizga ortidi. TVrtinehi davr (2009-yildan boshlab) kichik 
biznes va tadbirkorlik rivojlanishi da jahon moliyaviy inqirozi va uning 
oqibatlarini barataf etish, tadbirkorlar faoliyatini yaxshilash bo‘yicha dasturlar 
qabul qilindi. Soliq stavkalari sanoat sohasida 2009-2010-yillarda 7 foizga, 2012-
yilda esa 5 foizga kamaytirildi. Bank kreditlaridan foydalanish muddatlari 12 
oydan 18 oyga chiqarildi, bank resurslarini ko‘paytirilib unda imtiyozli fond 
kreditini tashkil etildi.
Kichik biznesning rivojlanishida kichik tadbirkorlikdan kichik innovatsiya 
korxonalariga o‘tildi, yangidan tashkil etilgan korxonalar soni ko‘paydi, faoliyat 
yuritmayotgan korxonalar soni keskin kamaydi. 2010-yil Konstitutsiya kunida 201 
1 -yil Prezident tomonidan “Kichik biznes va tadbirkorlik yili” deb nomlandi.

---

2012-yilda Respublika Prezidentining 2011-yil yakunlari va 2012-yilda 0 
‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustivor yo‘nalishlariga 
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi m a’ruzasida, soliq yukini 
kamaytirishga qaratilgan soliq siyositida 2011-yilda soliq yuki 1991-yil bilan 
solishtirilganda yalpi ichki mahsulotga qaraganda qariyib 2 baravarga kamayib, 
41.2 foizdan 22 voizga tushdi. 2011-yilda mikrofirma va kichik bizkes korxonaiari 
uchun yagona soliq to‘lovi stavkasining 7 foizdan 6 foizga kamayishi 
tadbirkorlaming investitsiya faoliyatinig kengayishiga xizmat qiladi. 2012-yilda 
soliq stavkasi foizi 6 foizdan 5 foizga tushushi ko‘zda tutilgan.”Kichik biznes va 
xususiy tadbirkolik yili” Davlat dasturi bo‘yicha kichik biznes va xususiy 
tadbirkolikni rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhiti yaratildi. mamlakat 
yalpi ichki mahsulotida kichik biznesning ulishi 2010- yildagi 52,5 foiz o‘rniga 
54,0 foizga ko‘paydi. Davlatning makroiqtisodiy salohiyatini oshirishda kichik 
biznes va tadbirkorlik subyektlarining hissasi yildan-yilga ortib borishini quyidagi 
jadvaldan ko‘rib chiqamiz.