Magиstrатура mяrkяzи hüseynzadə FƏrrux yasəF

53 

 

mahkdir. 

Bu 

cihaz 

vasitəsilə 

əksər  daşları  onlarm  imitasiyalarmdan 

müvəffəqiyyətlə fərqləndirmək olur. 

Daşlarm  diaqnostikasmda  müxtəhf  mikroskoplardan  istifadə  olunur.  Onlar 

nə qədər müxtəlif olsalar da, iş Prinsipi təxminən eynidir. 

Ona  görə  də  onları  sadə  və  standart  mikroskopun  misalmda  nəzərdən 

keçirmək olar. Bu mikroskopun quruluşu yuxarıdakı şəkil-də görünür. 

Standart mikroskop iki sistem böyüdücü linzadan ibarətdir. Aşağı sistemdəki 

linzalar  obyektiv,  yuxarı  sistemdəki  linzalar  okulyar  adlamr.  Hər  bir  linza  qısa 

metal  boruya  germetik  geydirilmişdir.  Obyektiv  tənzimləyici  vintlərə  malikdir. 

Okulyar isə tərpənməz vəziy-yətdə yerləşdirilmişdir. Obyektiv baxılaraq predmetin 

üstündə yerlə-şir. Okulyara gözü yaxmlaşdırmaqla əşyaya baxıhr. Ştativ - tubus və 

əşya  stolu  birləşdhilmiş  ağır  metal  gövdədən  ibarətdh.  O,  iri  ay-paraşəkilli 

oturacağa  malikdir.  Əşya  stolu  üstündə  sıxacları  və  alt  tərəfdən  ortasmda 

kondensoru  (şüaları  bir  istiqamətə  yönəldən  optik  şüşə)  olan  lövhədən  ibarətdir. 

Kondensorun  başlığmda  nizamlayıcı  vint  vardır.  Onun  altmda  ştativə  hərəkətli 

birləşmiş  güzgü  yerləşir.  Bu  güzgü  vasitəsilə  işıq  şüası  əşyaya  alt  tərəfdən 

istiqamətləndirilir. Tu-bus - bir ucunda okulyar, digər ucunda obyektiv olan, qaba 

və zərif tənzimləyicilərə malik baxış borusundan ibarətdir. 

Mikroskopla  təkcə  daşlarm  daxili  quruluşunu  deyil,  onların  səthinin 

cilalanma səviyyəsini, həmçinin səthdə çat və ya qopuqlarm olmasmı da müşahidə 

etmək olar. Bununda da daşm keyfıyyəti haq-qmda fıkir söyləmok mümkündür. 

 

3.2.Зярэярлик малларынын ямтяяшцнаслыг експертизасы və təcrübi 

yoxlanılmaga metodları 

Təcrübi  yoxlanılmaga  həmişə  sərbəst  deyil,  bəzən  çərçivəyə  bərkidilmiş 

daşlar da daxil olur. Çərçivəyə bərkidilmiş daşlarm təd-qiqi sərbəst daşlardan xeyli 

çətindir  və  onlarm  məmulata  necə  bərki-dilməsindən  çox  asıhdır.  Məsələn,  baş 

sancaqlarma  bərkidilmiş  daşa  baxmaq  o  qədər  də  çətin  deyil.  Onu  mikroskopun 

obyektivi  altmda  yerləşdirmək  asandır.  Üzükdə  olan  daşa  baxmaq  üçün  onu 

meydança hissəsi stola tərəf olmaqla,  bir qədər  yana  əyərək arxadan,  yəni  koleta 

---

54 

 

hissəsindən  müşahidə  edirlər.  Üzükdə  lolan  daşlar,  bir  qayda  olaraq,  alt  tərəfdən 

çoxlu çirk toplayır. Buna görə də onlar dəvə yunundan hazırianmış fırça ilə spirtdə 

və ya sabunlu suda yaxşı yuyulur. Uzükdə olan daşa meydança tərəfdən baxdıqda 

onun işıqlanma effekti çox zəif olur. Daş bütöv çərçivədə  yerləşdikdə ona yalnız 

meydança  tərəfindən  baxılır  və  bu  halda  onun  daxili  quruluşunumükəmməl 

öyrənmək  mümkün  olmur.  Buna  görə  də  üzükdəki  daşm  təbii  və  ya  sintetik 

olmasmı müəyyənləşdirmək çətin ohır. 

Daşı mikroskopun əşya stoluna hamar səthi üzərində yerləş-dirmək lazımdır 

ki,  onun  fokusunu  dəqiq  almaq  mümkün  olsun.  Nümunə  tənzimləyici  olan  lampa 

ilə işıqlandırılmahdır. Bu lampa ya mikroskopun özündə olur, ya da stolüstü İampa 

ilə  əvəz  edilir.  Lam-pa  əşya  stolundan  yüksək  səviyyədə  yerləşdirilməlidir.  Daşı 

əşya  şüşəsinə  koleta  hissəsi  aşağı,  meydança  hissəsi  yuxarı  olmaqla,  run-dist 

hissəsindən xırda plastilin yumrusu ilə bərkidiriər. Sonra şüşəni daşla birlikdə əşya 

stoluna  qoyub,  sıxacla  sıxırlar.  Daş  obyektivin  tam  altmda  yerləşdirilməlidir. 

Mikroskopun iri (qaba) vinti ilə obyek-tiv daşm səthinə tam yaxmlaşdırılır. Vintlə 

işləyərkən  ehtiyatlı  olmaq  lazımdır  və  hər  dəfə  obyektivi  aşağı  saldıqca  yan 

tərəfdən  ona  nəza-rəti  etmək  lazımdır  ki,  daşm  səthinə,  toxunmasm.  Sonra  daşm 

daxili  fokusa  gətirilərək  meydança  hissəsindən  müşahidə  olunur.  Burada  daşm 

koletası və tərəflərin tilləri aydm görünür. Əgər fokus məsa-fəsini böyütsək, onda 

görünən  təsvirlər  yox  olacaq  və  bir  qədər  sonra  görüş  sahəsində  meydançamn 

ancaq  xarici  səthi  görüynəcəkdir.  Bu  zaman  onun  səthində  olan  nöqsanlar  -  toz 

hissəcikləri, cızıq, qopuq və s. aydın görünür. 

Mikroskopla  daşm  daxili  quruluşuna  baxarkən,  həmçinin  ma-yedən  də 

istifadə  etmək  olar.  Bunun  üçün  kiçik  stokanm  və  ya  küvetin  (fotoqrafiyada 

işlodilən  balaca  şəffaf  vanna)  içərisinə  tədqiq  olunacaq  daşın  şüasındırma 

göstəricisinə müvafıq məhlul tökülür. Məhlulun hocmi o qədər olmalıdır ki, daşm 

bütün  səthini  örtməyə  kifayət  etsin.  Götürülən  məhlul  çox  diqqətlə  süzülüb 

təmizlənməhdir.  Bu  üsulla  daşm  daxili  strukturunu  müxtəlif  istiqamətlərdə 

müşahidə etmək olar. Daşı məhlula salarkən çalışmaq lazımdır ki, onun səthin-də 

hava  qabarcıqları  qalmasm.  Səthdə  hava  qabarcıqlarmm  iştirakı  ümumi  görüş 

---

55 

 

sahəsində  daşm  daxilindəki  haya  qabarcıqları  ilə  qarışıq  vəziyyət  yaradır.  Bunu 

daşm səthini bir dəfə islatdıqdan soma zəif silməklə aradan qaldırırlar. 

Təcrübə  üçün  elə  məhlul  götürülməlidir  ki,  o,  kimyovi  cəhətdən  məmulata 

(əgər  daş  çərçivədədirsə)  və  daşa  heç  bir  təsir  göstərməsin.  Bu  məqsədlə  ən  çox 

toluoldan istifadə olunur. 

Daşlarm  spektr  udmasınm  təyini  metodu.  Spektroskop  daşlarm 

diaqnostikasmda  işlədilən  3  ən  vacib  cihazlardan  biridir.  Digor  ikisi,  qeyd 

etdiyimiz  kimi,  refraktometr  və  mikroskopdur.  Refraktometrlə  çox  yüksək 

şüasmdırma  göstəricisinə  malik  olmayan  və  ancaq  tili  təraşlanmış  daşlar  tədqiq 

olunur.  Mikroskopla  da  hər  bir  daşm  quru-luşuna  baxmaq  mümkün  olmur. 

Spektroskop  öz  üstünlüyü  ilə  buməhdudiyyətləri  aradan  götürür.  Bu  cihazm 

köməkliyi ilə hər bir da-şm təbii və ya sintetik olmasım dbqiq müəyyənləşdirmək 

mümkün-dür.  Bütün  bunlar  çox  sadə  üsulla,  yəni  daşdan  keçən  və  ya  ondan  əks 

olunan şüalarm analizi yolu ilə tədqiq olunur. 

Məlumdur  ki,  ağ  işıq  yeddi  rəng  qrupundan  -  qırmızı,  narmcı,  Sarı,  yaşıl, 

göy,  mavi  və  bənövşəyi  rəngdən  ibarətdir.  Qırrmzı  rəng  ən  böyük  dalğa 

uzunluğuna, bənövşəyi rəng isə ən kiçik dalğa uzunİuğuna malikdir. Görünən işıq 

şüasmm  sahəsi  təxminən  7000-4000  A°  (1  A°  -  anqstrem  10~9  sm-ə  bərabərdir) 

arasmdadır. Spektrin qırmızı hissəsinin arxasmda görünməyən infraqırmızı şüalar 

yerləşir  ki,  bunlar  daha  böyük  dalğa  uzunluğuna  malik  sitilik  şüasma  keçir. 

Bənövşəyi hissə görünməyən ultrabənövşəyi şüalarla davam edir. 

Spektroskopla  analiz  sadə  prinsipə  əsaslanır.  O,  işıq  şüasmı  tər-kib 

hissələrinə  ayırır.  Müxtəlif  rəngli  şüalar  (müxtəlif  dalğa  uzunİuq-lu)  şüşə 

prizmadan  keçdikdə  müxtəlif  dərəcədə  smır.  Ağ  işıq  dəstəsi  prizmadan  keçərək 

əlvan rəngli - görünən spektrə çevrilir. Daşlarm diaqnostikasmda, əsasən prizmalı 

spektroskop  tətbiq  olunur.  Bu  spektroskop  bir  ucunda  tənzimlənən  yarığı  olan 

metal  borudan  ibarətdir.  Həmin  yarıqdan  analiz  olunan  şüalar  buraxıhr.  Yarığm 

arxasma  linza  qoyulur,  ondan  keçən  şüaİar  dəstəsi  paraleİ  şəklə  düşür.  Sonra  bu 

şüa dəstəsi üç və ya beş şüşə prizmadan keçiriər. Götürülən növbəli bu prizmalar 

müxtəlif dispersiya dərəcəsinə mahk şüşədən hazırlanır və bıınun sayəsində cihazm 

---