56
okulyarmda şüa spektrinin orta hissəsi görünür. Bu spektroskopla birbaşa
müşahidə alınır. Yekun ideal dispersiya təxminən 10° olur və nəticədə spektrin
bütün görünən hissəsini müşahidə etmək olur. Bu spektr hissələrin-dən istəniləni
tənzimləyici vintlə fokusa salma bilir. Spektroskopun yarığı tənzimləyici vasitəsilə
kiçildilərsə, fokus məsafəsi diqqətiə nizamlanarsa və işıqlanma prinsipinə düzgün
əməl edilərsə, okul-yarda əivan rənglər fonunda nazik qaranlıq xətlər, bəzən enh
qaranhq zolaqlar müşahidə olunur. Bu xətlər və zolaqlar spektrin uzununa
perpendikulyardır. Spektrlə kəsişən bu xətlər Fraunqofer xətləri adlanır. Bunu ilk
dəfə alman alimi Fraunqofer kəşf etdiyinə görə, onun Adı ilə adlandırılmışdır. O,
müəyyən etmişdir ki, mineralm müxtəlif spektr udulması hadisəsinə səbəb onun
tərkibində iştirak edən rəngverici metal atomudur. Bu qrupp metallar məhlulda və
ya materialdä (şüşə- və ya mineralda) olmasmdan asıh olmayaraq ağ işığm
müəyyən dalğa uzunluqlu hissəsini udur. Tamamilə rəngsiz və şəffaf daşlarda heç
bir udulma zolağı müşahidə olunmur və ya ensiz, zəif udulma xətləri olur ki, bu da
spektrin hissələrinə heç bir təsir göstərmir. Bəzən tərkib də uran və digər nadir
elementlərin iştirakı spektrdə udulma zolağmı xeyli böyüdür, lakin rəngə praktik
olaraq təsir etmir. Almazm rəngi onun kristall quruluşundakı, yəni karbon atomları
arasmda azot atomlarmm iştirakı ilə izah olunur.
Xrom atomları ilə əlaqədar olan udulma xətləri çox xarakterik olub, qırmızı
və yaşıl daşlarda oxşardır. Spektrin qırmızı hissəsində iki ensiz xətt v mərkəzəində
- Sarı-yaşıl hissəsində enli zolaq müşahidə olunur. Bu zolağm enliliyi daşm rəng
çalarlığım təyin edir. Həmçinin spektrin bənövşəyi hissəsində güclü udulma və çox
vaxt göy hissədə ensiz xətlər müşahidə olunur. Dəmir, baxmayaraq ki, minerala
əlvan rəng verir, lakin spektrdə dolğun rəng verə bilmir. Spektrdə əsas udulma
zolağmdan əlavə, demək olar ki, bütün spektr hissəsində udulma xətləri müşahidə
olünur. Dəmir iki tip spektr udulması yaradır. Onlardan biri ikivalentli, digəri
üçvalentli dəmirə aiddir. Manqan tərkiblhnıinerallarda spektrin göy hissəsində
udulma zolağı müşahidə olunur. Bu zolaq bəzən bənövşəyi hissəyə və görün-
məyən ultrabənövşəyi oblasta da keçir. Kobaİt elementinin spektr udulması çox
xarakterikdir. O, spektrin Sarı, yaşıl və göy hissəsində enli udulma zolağı yaradır.
57
Miss spektrin bənövşəyi hissəsində iki udulma zolağı yaradır. Vanadium tərkibdə
iştirak etdikdə spektrin göy hissəsində bir udulma xətti müşahidə olunur. Uran
yalnız sirko-nune tərkibində olduqda, udulma zolağı verir və bu zolaqlar çox ensiz
xətt formasmda olub, bütün spektr boyunca bərabər səviyyədə ya-yılır. Ona görə
də spektr rənglərinin ümumi görünüşünə az təsir edir.
Spektr zolağımn udulmasmı izah etmək üçün ən əlverişli obyekt kobalt
tərkibli şüşə parçasıdır. Spektroskopun yarığmı parlaq işıq mənbəyinə - közərmə
lampasma və ya Günəşə tərəf istiqamətləndirib, sonra' onun qabağma kobalt
tərkibli şüşə qoyurlar. Bu zaman okulyardan bütün spektr rənglərindən yalnız ikisi
- göy və qrrrmzı rəng müşahidə olunur. Spektrin digərp hissələri qaranhq
zolaqlarla örtülür. Bəzən diaqnostikaya çərçivədə bərkidilmiş daşlar təqdim olunur.
Bu halda spektroskopun yarığmı tənzimləyici vasitəsilə kiçilt-məklə şüaları analiz
edirlər.
Daşm üzərinə düşən şüa yüksək intensivliyə malik olmalıdır. Bu məqsədlə
250-500 Vt gücə malik közərmə lampası götürmək məq-sədəuyğundur. Bu
İampanm şüaları kənarları azbest vərəqləri iilə öriülmüş dar yolla daşm üzərinə
salmır. Belə quraşdırma, həmçinin gözü kəskin pariaqhqdan qoruyur. Daşm
üzərinə düşən şüanm konsentrasiyasım artırmaq (toplamaq) və spektroskopun
yarığmı bərabər işıqlandırmaq üçün adi mikroskopun kondensoru şüanm yoluna
qoyurlar. Lampa işlədikcə, həmçinin istilik şüalanması da baş verir və
kondensorun linzası vasitəsilə toplanaraq nümunənin üzərinə düşür, onu hədsiz
qızdırır. Belə isti şüaları yox etmək üçün lampanm qabağma içərisi soyuq su ilə
dolu kolba qoyulur. Kolba lampanm qarşısmda yaxşı yerləşdirilərsə, o, həmcinin
toplayıcı hnza rolunu da oynayır. Bu məqsəd üçün ideal kolba həcmi 600-750 ml
olan yumru və yastı dibli olanlardır.
Balaca ölçülü daşlarla işləyərkən işıq şüalarmm daşın kənarmdan sızmasmm
qarşısmı almaq üçün daşm diametrinə uyğun metal diafraqmadan istifadə olunur.
Spektroskopun yarığı daşdan bir neçə santimetr aralıda yerləşdirilir.
Spektroskopda ahnmış spektr təsvirləri hər bir daş üçün xarakterik
xüsusiyyətə malikdir. Həmçinin bu spektr zolaqlarınm eni də ayrı-ayrı daşlar üçün
58
müxtəlifdir. Bu zolaqlarm enini spektroskopun daxilində quraşdnılmış və A°-lə
dərəcələnmiş şkala ilə ölçmək mümkündür.
Zərgərlik məmulatlarınm istehsalma tətbiq olunan daşları xarici görünüşünə
görə bir-birindən fərqləndirmək çox çətindir, çünki onlar rənginə, parlaqlığma,
çəkisinə və s. əlamətlərinə görə oxşardırlar. Buna görə də daşları orqanoleptik
üsulla deyil, daha çox laboratoriya üsulu ilə dəqiq və etibarlı şəkildə təyin etmok
lazımdır.
Brilyantın digər daşlardan fərqləndirilməsi.
a) şüasındırma göstəricisinə görə təyin etmə.
Brilyantın şüasmdırma göstəricisini təyin etmək üçün təcrübəyə birinci
nöqsan qurupuna məxsus tilli taraşlanrmş brilyant daxil etmişəm. Refraktometrin
əşya stoluna nazik məftilin ucu ilə kiçik bir damcı kontakt məhlulu - yodlu metilen
əlavə edib, daşı meydança tərəfi aşağı olmaqla yerləşdirdikdən sonra okulyardan
onu müşahidə etmək lazırndır. Brilyantm şüasmdırma göstəricisinin qiymətini
şkala vasitəsilə təyin edirlər. Bu qiymət məhlula uyğun şkalada almmış zəif
kölgədən yüksəkdə, təxminən 2.42 ədədinə uyğun tünd kölgə şəklində olur.
Brilyantm və məhlulun şüasmdırma göstəricisinin fotoşəkiini çəkmək imkanmın
olmadığı üçün onu sxem şəklində aşağıdakı şəkildə verə bilərik:
Metodikada göstərildiyi kimi, monokulyar mikroskopda yeriəş-dirildikdən
sonra, daşm koleta və meydança hissəsinə uyğun fokus məsafəiərini təyin edirlər.
Dəqiq nətiçə almaq üçün bu məsafələri br neçə dəfə ölçüb qeyd etmək lazımdır.
Hər təcrübə üçün daşm koleta və meydança hissələrinə uyğun fokus məsafələrinin
fərqindən daşm «xəyali» qalmlığmı tapmaq lazımdır. Daşm həqiqi qalmhğım
xətkeşlə ölçüb təyin edirlər. Ahnan qiymətlərdən istifadə edərək hər təcrübə üçün
yüksək şüasmdırma göstəricisinin ədədi qiymətini təyin etmək olar. Bunu daha
yaxşı anlamaq üçün aşağıdakı təcrübələrə nəzərə salsaq yaxşı olar.
I təcrübə
Fı - daşm koleta hissəsinə uyğun fokus məsafəsi.
F2 - daşın meydança hissəsinə uyğun fokus məsafəsi.
hı - daşm həqiqi qalmlığı.
Dostları ilə paylaş: |