Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
72 Əhməd Sami Elaydi İstiqlaliyyət dövrü Azərbaycan nəsrində Qarabağ probleminə həsr olunmuş əsərlər içərisində Elçin Mehrəliyevin «Doxsanıncı illər» romanı diqqəti çəkən bədii örnəklərdəndir. Əsərdə Qarabağ məsələsinin ötən əsrin doxsanıncı illərində cərəyan edən hadisə və əhvalatlar fonunda bədii əksini tapması müəl- lifə dövrün sosial-siyasi mənzərəsini təcəssüm etdirməyə imkan vermişdir. Problemin roman janrı kontekstində işlənilməsi ilə bağlı yazıçının qənaətləri də maraq doğurur: «Şübhəsiz, nəsr və müharibə problemi nöqteyi-nəzərindən ilk növbədə roman janrı çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xalq həyatının, məlun mü- haribə hadisələrinin roman vasitəsi ilə qavranılması həmişə bu janra çox mühüm yeniliklər gətirir, romanın janr və poetikasını yeni ünsürlərlə zənginləşdirir» (95, s. 115 ). Onu da qeyd edək ki, «Qarabağ mövzusunda yaradılan ro- manlar özəl xüsusiyyətlərinə görə roman janrının yeni bir nö- vünün – «Qarabağ romanı»nın formalaşmaqda olması haqqın- da fi kirlərin irəli sürülməsinə əsas verir. Çünki bu tip əsərlər nəsr janrının əlamətlərinə görə özünün fərqli xüsusiyyətləri ilə seçilir» (135, s. 72). «Doxsanıncı illər» romanı əsas etibarilə iki hissədən ibarət- dir. Birinci hissə Qarabağ münaqişəsi baş verməzdən əvvəl Azərbaycanda cərəyan edən hadisələri əhatə edir. Burada 80- ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanı parça- lamağa və xarici maraqlara tabe etdirməyə yönələn təhrikçi qüvvələrin sayəsində yaranmış böhranlı ictimai-siyasi vəziy- yətdən və Rusiyanın əlilə törədilmiş İyirmi yanvar hadisələ- rindən bəhs edilir. İkinci hissədə isə Qarabağ münaqişəsinin başlanması və Ermənistan tərəfi ndən Azərbaycan torpaqlarına təcavüz edilməsi, Azərbaycan əhalisinin doğma torpaqların- dan didərgin salınmasından söz açılır. Lakin romanın ayrı-ayrı hissələrə bölünməsi şərti səciyyə daşıyır və süjet xəttini əks et- dirən hadisələrin bütöv təsvir və təqdiminə maneçilik törətmir. Belə ki, əsərin süjet xətti birinci hissədə «ailə dramı əsasında Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 73 qurulub inkişaf etdirilərək ikinci hissədə Azərbaycan torpaq- larına təcavüz zamanı həmin ailənin hamılıqca məhv edilməsi əhvalatı ilə kulminasiya nöqtəsinə çatdırılır» (117, s. 100). «Doxsanıncı illər» romanında Dağlıq Qarabağ münaqişəsi başlamamış Azərbaycanda cərəyan edən hadisələrin geniş can- lı panoramı yaradılmışdır. Yazıçı bununla oxucuya bildirmək istəyir ki, başlanan münaqişə təzə deyil və erməni vəhşiliyinin, ümumiyyətlə, Azərbaycan xalqına qarşı yönələn təcavüzün ta- rixi çox-çox əvvəlki dövrlərə təsadüf edir. Müəllif İyirmi yan- var hadisəsi ilə Qarabağ münaqişəsi arasında əlaqə və bağlılığın olduğuna da diqqəti yönəldir. «- Azərbaycan erməni təcavüzünə qarşı mübarizədə təklənib, bu qırğında da ermənilərin əli var. Qorbaçov ermənilərə satılıb. Belə getsə, biz daha böyük fa- ciələrə məruz qalacıyıq. Azərbaycana qarşı müharibə başlandı, əsl müharibə, Allah daha betərindən gözləsin... » (94, s. 53). Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, istiqlaliyyət dövrü Azərbaycan nəsrində Qarabağ münaqişəsi haqqında yaranmış əsərlər sayca çoxdur. Lakin «Doxsanıncı illər» romanı həmin bədii örnəklər- dən bir sıra xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Həmin məqamlardan ən mühümü bundan ibarətdir ki, romanda bir elin və obanın dərd- lərini içində yaşadan və başqalarına nümunə olan Azərbaycan qadınının Qarabağ münaqişəsində rolu qabarıq şəkildə göstə- rilmişdir. Müəllif Qəmzə Abbas qızının obrazı vasitəsi ilə Azərbaycan qadınının cəsarətini, dözümlülüyünü, düşmənlərə qarşı mübarizəsini təsvir edir: «– Get, get atana de ki, Qəmzə Abbas qızı yarağını heç kimə verməyəcək də. Erməni dığaları gələndə özüm onlara cavab verəcəm» (94, s. 52). Sovet məmurları kəndlilərin ov tüfənglərini müsadirə edəndə Qəmzə Abbas qızı babasından qalmış silahı gizlədir və onlara verməkdən imtina edir. Bu cəsur qadın oğlu Sarı Məhəmmədin öz silahını gizlətdiyinə görə türməyə salındığı- nı, nəvəsi Kamalın silahı təhvil verərək atasını türmədən çıxar- dığını biləndə bərk əsəbiləşir. 74 Əhməd Sami Elaydi Müəllif romanda öz qəhrəmanı Qəmzə Abbas qızını real həyatda nümunəvi qadın kimi təsvir etdiyi kimi, onun ölümü ilə də başqalarına örnək olduğunu göstərir. Belə ki, Qəmzə Abbas qızı erməni quldurlarının doğma kəndlərinə təcavüzü zamanı ailəsi ilə qaçarkən oğullarına yük olmamaq və düşmən əlinə keçməmək üçün özünü çaya ataraq həlak olur. Yazıçı öz qəhrəmanının ölümqabağı düşüncələrini belə təsvir edir: «Ay Allah, keç günahımdan, ... mən bir günah iş eləmirəm, özcə canıma qıyıram. Bu belə lazımdı, bunun mənası böyükdür, Sən özün bilirsən... Mən balalarıma yük olmaq istəmirəm. Yox, iş təkcə yük olmaqda deyil, mən onlara bu çətin məqam- da nümunə göstərirəm. Dilim-ağzım qurusun, ələ düşüb təhqir olunmaq – dansa şərəfl ə, namusla ölməyin yolunu göstərirəm. Bir-birlərinin naminə canlarını fəda etməklə kimisə yaşada bil- məyin mümkünlüyünü göstərirəm. Ay Allah... » (94, s. 138). Qeyd etmək lazımdır ki, «Doxsanıncı illər» romanının baş qəhrəmanı Qəmzə Abbas qızının fədakarlığının bu romanın yaranmasına səbəb olduğunu müəllif özü də etiraf etmişdir: «təcavüz zamanı erməni quldurlarının əlindən qaçarkən doğ- malarına yük olmamaq və yağı əlinə keçməmək üçün özünü çaya ataraq həlak olmuş bu qeyrətli ağbirçək qadının fədakar- lığı mənə bu romanı yazmağa mövzu verdi» (94, s. 230). Romanda erməni qəddarlığının nümunəsi kimi Qəmzə Abbas qızının ölümündən sonra onun cəsədinin təhqir olun- ması real, inandırıcı cizgilərlə canlandırılmışdır. « – Ara, gör- düm e, anan güllə atdı bizə, oğlumu vurdu. Biz də onu çaydan çıxardıb gözlərini çıxartdıq, qulaqlarını kəsdik. Qarnını cırıb içalatını tökdük... » (94, s. 147). «Doxsanıncı illər» romanında Qəmzə Abbas qızının nəvəsi Hüsnübanu obrazı da ciddi şəkildə işlənilmişdir. O da nənə- si kimi namusunu qorumaq üçün düşmən əlinə düşməkdənsə ölümə üstünlük verir və Allahdan ölüm arzulayır: «Məbada, qurban olduğum, məni əsirə-girova çevirəsən, məbada! Elə Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|