Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz

4 

 

 

 

xarakterin

ə görə onlar payızlıq, yazlıq və yarım payızlıq bitkilərə ayrılırlar; təsərrüfat 

istifad

əsinə görə - ərzaq, dənli-yemlik (yemlik) və texniki. 

Payızlıq bitkiləri (payızlıq buğda, çovdar, arpa, tritikale, raps) yayın sonunda – 

payızın əvvəlində səpilir, məhsulu isə gələn il yığırlar. Yazlıq bitkilərdən fərqli olaraq 

payızlıq bitkilər fizioloji dincliyə malikdirlər, bu da onların qış şəraitinə davamlılığını 

t

əmin edir. Bu bitkilərin  normal  inkişafı  üçün  ilkin  mərhələdə  aşağı  temperatur 

lazımdır. 

Yazlıq  bitkiləri  (yazlıq  buğda,  çovdar,  arpa,  yulaf)  qarğıdalı,  paxlalı,  darı  və 

yağlı bitkilər kimi yazda səpilir. Payız əkinində onların cücərtiləri, adətən, qışda məhv 

olurlar. 

Yarım  payızlıq  sortlar  (bağda,  arpa)  qışın  mülayim  keçdiyi  regionlarda  həm 

yaz, h

əm də payız səpinində yaxşı məhsul verirlər. 

 

Əsas taxıl növlərinin orta kimyəvi tərkibi (q/100 q taxıl) 

 

D

ənli bitkinin növü 

Su 

Zülal 

Yağ 

Karbohidrat 

Qida 

lifl

əri 

Kül 

B

ərk buğda (durum) 

14,0 

13,0 

2,5 

57,5 

11,3 

1,7 

Yumaşaq buğda 

14,0 

11,8 

2,2 

59,5 

10,8 

1,7 

Çovdar  

14,0 

9,9 

2,2 

55,8 

16,4 

1,7 

Arpa  

14,0 

10,3 

2,4 

56,4 

14,5 

2,4 

Yulaf  

13,5 

10,0 

6,2 

55,1 

12,0 

3,2 

Qarğıdalı  

14,0 

10,3 

4,9 

60,0 

9,6 

1,2 

Darı  

13,5 

11,2 

3,9 

54,6 

13,9 

2,9 

Düyü  

14,0 

7,5 

2,6 

62,3 

9,7 

3,9 

Qarabaşaq  

14,0 

10,8 

3,2 

56,0 

14,0 

2,0 

Sorqo  

13,0 

9-14 

2,5-3,5 

69,5 

2-3 

2-2,5 

Noxud  

14,0 

20,5 

2,0 

49,5 

11,2 

2,8 

Soya  

12,0 

34,9 

17,3 

17,3 

13,5 

5,0 

Gün

əbaxan 

8,0 

20,7 

52,9 

10,5 

5,0 

2,9 

Raps  

8,1 

30,8 

43,6 

7,2 

5,8 

4,5 

Lobya  

14,0 

21,0 

2,0 

47,0 

12,4 

3,6 

M

ərci  

14,0 

24,0 

1,5 

46,3 

11,5 

2,7 

 

D

ənli bitkilər 

 

Buğda 

 

Buğdanın bir çox növlərinin vətəni Rusiya, Azərbaycan və İtalıyadır.  Buğda 

bitkisi Orta Asiya ölk

ələrində,Yunanıstanda, Bolqarıstanda bizim eradan 6 – 7 min il 

əvvəl tanınmışdır. 

Buğda  -  əhəmiyyətli dənli bitkilərdən biridir.  Bu Yer kürəsinin  əhalisinin 

böyük hiss

əsi  üşün  əsas  ərzaq bitkisidir. XX əsrdən  başlayaraq  buğdanın  emalı 

---

5 

 

 

 

m

əhsulları düyünün əsas ənənəvi ərzaq bitkisi olan Çində, Hindistanda, Yaponiya və 

dig

ər ölkələrdə də yayılmağa başlamışdır. Buğda dəninin dəyəri onun tərkibində olan 

x

əmirə  yapışqanlıq  xassəsi verənzülali maddədir, bunun da çörəyin  və  çörək 

m

əmulatlarının bişirilməsində, makaronların və manna yarmasının istehsalında böyük 

əhəmiyyəti  var.  Buğda  unundan  bişirilən çörək  daha  dadlıdır  və  tam həzm edilir, 

n

əinki digər dənli bitkilərdən  (çovdar,  arpa,  yulaf,  qarğıdalı).  Buğda  unu  və  onun 

əsasında  istehsal  edilən məhsulların  qida dəyəri yüksəkdir, müalicəvi vəprofilaktiki 

t

əyinatlıdır.  Buğda  unu  və  nişastası,  həmçinin  kosmetik pastalar, tibbi, texniki və 

dig

ər məqsədlər üçün istifadə edilir. 

Buğda  daha  çox  növ  müxtəlifliyilə  seçilir.  Buğdanın  iki  növünün  praktiki 

əhəmiyyəti var –  yumşaq  və  ya adi (Triticum vulgare)  və  bərk  (Triticum durum). 

M

əişətdə  “buğda”  deyəndə  yumşaq  buğdanı  nəzərdə  tuturlar.  “Yumşaq”  və  “bərk” 

buğda anlağışı botanikanın təsnifat terminləridir. Bərk buğda kontinental iqlim, təmiz, 

z

əifləməyən torpaqlar tələb edir, məhsuldarlığına görə yumşaq buğdadan geridə qalır. 

Xarici ölk

ələrdə bərk buğdanı durum buğda adlandırırlar, çünki “bərk” termini dəqiq 

deyil v

ə  bərkdənliliyin yüksək göstəricilərinə  malik olan yüksək  şüşənövlu  yumşaq 

buğda sortlarına aid edilə bilər. 

Yumşaq buğdanın bütün sortlarını çörək bişirmə dəyərinə və ya  unun gücünə  

gör

ə üç qrupa bölürlər: güclü, dəyərli (orta güclü) və zəif. 

Güclü buğdatərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddədir, 

yüks

ək miqdarı və yaxşı keyfiyyətilə seçilir. Standarta əsasən buraya əla növ, I və II 

d

ərəcəli yumşaq buğdanı aid edirlər. 

Bel

ə  buğdadan  alınan  un  möhkəm elastik xüsusiyyətlərə,  yaxşı  davamlılığı, 

qıcqırma  prosesində  karbon dioksidini  özündə  saxlamağa  qadirdir,  bu  da  yaxşı 

keyfiyy

ətli  çörək  əldə  etməyə  şərait  yaradır  və  mexanikləşdirilmiş  çörək bişirilməsi 

üçün çox 

əhəmiyyətlidir. 

D

əyərli  buğda  (III  dərəcəli)  –  gücünə  görə  ortadır,  yaxşı  çörək  bişirilmə 

xüsusiyy

ətlərinə  malikdir.  Dəyərli  buğdanın  unundan  kafi keyfiyyətli çörək  alınır, 

onun güclü buğdanın unundan əlavə edilməsinə ehtiyacı yoxdur, lakin zəif buğdadan 

olan unu effektiv olaraq yaxşılaşdırmağa qadir deyil. 

Z

əif  buğdatərkibində  olan xəmirə  yapışqanlıq  xassəsi verən zülali maddənin 

aşağı miqdarda olması (18 faizdən aşağı) və ya aşağı keyfiyyətli olması (II qrupdan 

aşağı) ilə fərqlənir. 

Ərzaq qrupuna əla növ, I, II, III, IV dərəcəliyumşaq  buğdanı  aid  edirlər, V 

d

ərəcəli buğda isəyem və ya texniki (əsasən spirtin emalında) məqsədlər üçün istifadə 

edilir. 

Əmtəə təsnifatına görə standart buğda aşağıdakı cədvəldə göstərilmiştərkibində 

olan x

əmirə  yapışqanlıq  xassəsi verən zülali maddədin  miqdarı  və  keyfiyyət  

göst

əricilərə malik olmalıdır. 

 

Buğdada tərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən 

 zülali madd

ədin miqdarı və keyfiyyəti üzrə məhdudiyyət normaları 

---