Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz

6 

 

 

 

 

Göst

ərici 

D

ərəcələr üzrə məhdudiyyət normaları 

Əla 

I 

II 

III 

IV 

V 

Yum

şaq buğda 

Buğdanın tərkibində olan 

x

əmirə yapışqanlıq xassəsi 

ver

ən zülali maddənin kütlə 

payı, faizi, az olmayaraq 

 

 

36,0 

 

 

32,0 

 

 

28,0 

 

 

23,0 

 

 

18,0 

 

m

əhdu-

diyy

ətsiz 

Buğdanın tərkibində olan 

x

əmirə yapışqanlıq xassəsi 

ver

ən zülali maddənin 

keyfiyy

əti, qrupu, az 

olmayaraq 

 

 

I 

 

 

I 

 

 

I 

 

 

II 

 

 

II 

 

 

- 

B

ərk buğda 

Buğdanın tərkibində olan 

x

əmirə yapışqanlıq xassəsi 

ver

ən zülali maddənin kütlə 

payı, faizi, az olmayaraq 

 

 

- 

 

 

28,0 

 

 

25,0 

 

 

22,0 

 

 

18,0 

 

 

- 

Buğdanın tərkibində olan 

x

əmirə yapışqanlıq xassəsi 

ver

ən zülali maddənin 

keyfiyy

əti, qrupu, az 

olmayaraq 

 

 

- 

 

 

II 

 

 

II 

 

 

II 

 

 

II 

 

 

- 

 

B

uğdanın  tərkibində  olan xəmirə  yapışqanlıq  xassəsi verən zülali maddədin 

miqdarı və keyfiyyət göstəriciləri buğdanın bazar qiymətinin müəyyənləşdirilməsində 

h

əlledici rol oynayırlar. Xarici ölkələrdə taxılın partiyasının formalaşdırılmasında və 

əmtəə  əməliyyatlarında  zülalın  miqdarı  nəzərə  alınır,  onun  müəyyənləşdirilməsində 

ekspressiv metodlardan v

ə avadanlıqlardan istifadə edilir.  

B

ərk  buğda  (durum)  tamamilə  şüşəvari dənlərdən ibarətdir və  sırf makaron 

ununun emalında istifadə edilir. Yüksək keyfiyyətli makaronları yalnız bərk buğdadan 

alınmış  I  və  II dərəcəli undan emal edilməsinə  görə  bu  taxıla  çox  tələbatvar.  Bərk 

buğdanın qiyməti adətən analoji keyfiyyətli yumğaq buğdanın dəyərindən 1,3 – 1,5 

d

əfə artıqdır. 

 

 

 

Çovdar  

 

Çovdarın  vətəni  Qafqazın,  Kiçik  və  Orta  Asiyanın  dağətəyi  rayonlarıdır. 

Çovdar 

payızlıq  buğda  və  arpanın  əkinlərində  bitən  alaq  otları  növündən  yaranıb. 

Çovdar  bizim eradan 

əvvəl 1 –  2 minillikdə    Dnepr, Dnestr,  Oka  çaylarının 

hövz

ələrində,  İsveçrənin, Macarıstanın,  Danimarkanın  ərazilərində  becərilirdi. 

---

7 

 

 

 

Çovdarın əkin sahələri barədə məlumata ilk dəfə XI – XII əsrlərin əlyazmalarında rast 

g

əlmək mümkündür. O bir sıra Avropa ölkəölərində geniş yayılmışdır. 

Çovdar unundan çör

ək  bişirilir.  O,  buğdanın  məhdudiyyətli  istehsalı  olan 

rayonlarda 

əsas çörək bitkisidir. Çovdar çörəyi  spesifik  dadı  və  qoxusu ilə  seçilir. 

Xüsusil

ə də o ələnmiş undan daha yaxşı alınır. Dad və həzm edilmə keyfiyyətlərinə 

gör

ə  yalnız  buğda  çörəyindən geridə  qalır.  Fiziki  iş  zamanı  çovdar  çörəyinin həzm 

edilm

əsi daha sürətlənir.  Çovdar çorəyi tərkibinə və xüsusiyyətlərinə görə buğdadan 

istehsal edil

ən məmulatları tamamlayır. Çovdarın dəni həmçininqarışıq yem, spirt və 

nişasta-patoka sənayesində istefadə edilir. 

Çovdar payızlıq bitkidir. O buğda ilə müqayisədə becərilmə şəraitinə daha az 

t

ələbkardır və buğdanın bitmədiyi bölgələrdə də becərilə bilər. Zülalın orta  miqdarı 

(10  faiz)  buğdadan  azdır  və  dəyişmə  həddi  daha  kiçikdir.  Bununla  yanaşı,  dənli 

bitkil

ər üçün əvəzedilməz amin turşurarı (lizin və treonin) çovdar ununda  buğda unu 

il

ə müqayisədə 1,5 dəfə artıqdır. Zülallı maddələrin suda həll olunması keyfiyyətləri 

yüks

əkdir (təxminən  30  faiz).  Adi  testaparılma  şəraitində  çovdarın  zülalının 

t

ərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddə əmələ gətirmir. Buğda 

ununda çör

əyin keyfiyyəti üçün müəyyənedici rolu zülali-proteinaz kompleks 

oynayırsa,  çovdar  ununda  amilolitik fermentlərin fəallığı,  əsasən də  α-amilazlarilə 

s

əciyyələnən karbohidrat-amilaz kompleksi əhəmiyyət kəsb edir. 

 

Arpa 

 

Buğda və çovdar kimi arpa da qədim dənli bitkilərə aiddir. 

Dünya t

əsnifatında arpa yem bitkisidir. Lakin, o, həmçinin  pivə sənayesi üçün 

əsas xammaldır, ərzaq və texniki məqsədlər üçün geniş istifadə edilir. 

Arpanın dənindən çörəyin xüsusi sortlarının bişirilməsində əlavə edilən perlova 

v

ə  arpa  yarmaları  istehsal  edilir.  Arpanın  iri  istehlakçısı  pivə  sənayesidir.  Nişasta-

patoka s

ənayesində ondan nişasta istehsal edirlər. Onun dənindən alınan səməni şirəsi 

(malsekstrakt) toxuculuq, q

ənnadı və farmasevtik sənayedə tətbit edilir. Lakin, daha 

iri h

əcmlərdə  arpa  qabığı  soyulmuş  və  emal  edilmiş  şəkildə  donuzçuluq və 

quşçuluqda yem qarışıqlarında istifadə edilir. 

Arpa 

əsasən yazlıq bitkidir. 

Bitkid

ə  iki  altnöv  yayılmışdır:  çoxcərgəli arpa və  ikicərgəli  arpa.  İkicərgəli 

arpan

ın dənləri iridir, düzgün formalıdır və bərabərləşdirilmişdir. Ikicərgəli arpa daha 

geniş yayılmışdır, daha məhsuldardır, az tökülür və mexanikləşdirilmiş yığıma daha 

çox uyğunlaşdırılmışdır. Yüksək pivəbişirlmə keyfiyyətlərinə malik sortlar, həmçinin 

ikic

ərgəli arpaya aiddir. Hər iki altnöv iki növmüxtəlifliyinə bölünür: pərdəli və açıq 

d

ənli. Pərdəli dənli arpa daha praktiki əhəmiyyətə malikdir. Dənləri çiçəyinin qabığı 

il

ə  bitişən  arpanı  pərdəli  arpaya aid edirlər. Dəni çiçəyin  qabığından  azad  olunmuş 

d

ən, kimyəvi tərkibinə görə buğdanın dəninə yaxındır. 

---