Kiş 2012 / sayi 60 01-18 bilig

• 
Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane 
•
 
32 
• 
bilig 
KIŞ 2012 / SAYI 60 
örnek vermeden qandala sözcüğünün İrancadan bir alıntı olduğunu bildir-
mektedir. İran dillerini bu bakımdan yoklayınca gerçekten qandala’ya biçim-
sel ve anlamsal açıdan uygun düşen birtakım böcek isimi tespit ederiz (örnek-
ler için bk. Steblin-Kamenskij 1992: 185): 
 Wakhi 
ɣ
ənḍál, 
ɣ
andál, 
ɣ
undál “tarantula örümceği” ve 
ɣ
ənḍál, 
ɣ
əndál 
“büyük böcek, böğü,
53
 akrep”.
54
 
  Tacikçe (Badahşani ve Vanci ağızları) 
ɣ
əndal “böğü, akrep”, (edebî dil) 
ɣ
unda “karadul (örümceği), böğü”. 
 Şuğni 
ɣ
andā́l “akrep”. 
 Munci 
ɣ
ūndā́l “böğü”. 
 Peştuca 
ɣ
unḍal ~ 
ɣ
unḍak “tarantula örümceği”. 
Ayrıca: 
 Soğdca 
ɣ
ōndē, 
ɣ
ōndāk “zehirli bir örümcek türü, tarantula” (Gharib 1995: 
175b).
 
Şimdi bu verilere bakınca qandala ismi aslen Türkçe olmayan bir öge gibi 
görünmektedir. Fakat bu yaklaşımın bazı ciddi soruları vardır. Yukarıda 
gösterilen biçimler İran ve Hint dillerinin sadece pek sınırlı bir alanında ve 
çoğu marjinal dillerde kullanılmaktadır. Soğdca istisna olmak üzere bu 
diller ve küçük şivelerin hiç biri qandala’nın dolaysız çıkış noktası olarak 
alınamaz, çünkü bunların Türk dil ailesine hiçbir zaman böylesine etkileri 
yoktu. Başka bir deyişle, eğer qandala’nın bu kökenle bir ilişkisi varsa, 
sözcüğün İrancaya veya bilmediğimiz tarih öncesi bir dile ait çok eski bir 
unsur olması gerekir. Şimdi tam aksine İran ile Hint dillerinde geçen bi-
çimleri Türkçeye bağlarsak sesbilimsel zorluklar çıkmaktadır (q > 
ɣ
). 
Önümüzde bir bilmece daha vardır: qandala bilmecesi. Fakat cevap olarak 
artık ne diyelim? Moğolca-Türkçe bir karışım mı Ana Altayca mı İranca mı? 
Hangisi doğrudur? Bu üç önerinin güçlü ve zayıf taraflarını vurguladık. 
Belki bunların hiçbirisi bilmecemizin doğru yanıtı değildir; çözümü bam-
başka bir alanda aramamız gerekir. 
Güney ve Güney-Batı’daki Türk dillerinde tahtakurusu isimleri olarak 
genellikle ilk ögesi tahta olan birkaç bileşik sözcük bulmaktayız. İkinci 
ögesini ise değişik -bit,  kurt,  kene gibi- böcek adları oluşturmaktadır. Bu 
sözcük modelini temsil eden örneklere de bakalım: 
 Osm. taḫta kurdu “tahtakurusu, tahta biti”: (Hayatü’l-hayvan tercümesi)
55
 
Taḫta kurdu, âdem kohusu alsa sabr edemez kendözün götürür atar “tahta-
kurusu insan kokusunu alırsa sabredemez, hemen gider, saldırır” (TarSöz 

---

•
 Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane
 •
 
33 
• 
KIŞ 2012 / SAYI 60 
bilig 
3702), taḫta biti (Meninski 1: 1108),
56
 Çağdaş Türkçe tahtakurusu, tahta-
biti ve (Afşar, Pazarören Pınarbaşı-Kayseri) tahtakehlesi
57
 (yukarı bk.). 
 Gag. 
tafta biti “tahtakurusu” (GRM 1973: 86b). 
  Kır.-Tat. (Kondaraki’ye göre)
58
  taxtá-bit  “tahtakurusu” (Hesche & Sche-
inhardt 1974: 239).
 
 
 Kırımç. (Evpatoriya kentinden Romanya’ya göçmüş Kırımçaklar) taxtabiti 
“tahtakurusu” (Drimba 1963: 282). 
  Kırım Rumcası (Oğuz diyalekti) taxtabit(i) “tahtakurusu” (Garkavec’ 
2000: 104b, 428b). 
 Kar.-Bal. 
taxta bit “tahtakurusu” (MKBSP-Nas; QMTAS 3: 408a). 
 Az. 
taxtabiti “tahtakurusu” (ADİL 4: 141a; MKBSP-Nas). 
 Türkm. taġtabit(i) ~ tahta bit “tahtakurusu” (TkmR 612a; TDS 1962: 
629b; Alijiv & Böörijif 1929: 117b). 
 Özb. 
(mahallî) 
taxta kanasi “tahtakurusu” UzbR 1959: 201a; ŬTİL 1: 366b). 
 Uygurca 
taxta piti “tahtakurusu” (UygR 1968: 263c). 
Tahta-modeline denk ya da çok yakın gelen şu terimleri de burada zikretmek 
gerekir: 

  Balkarca  qaŋa bit ile a
ɣ
aç bit “tahtakurusu” (QMOS 1989: 149b, 19b; 
krş. Balkarca qaŋa “tahta” (Räsänen 1969: 232a). 
 Tü. çantıbiti “tahtakurusu”. Yukarıda gözden geçirilmiş olan Anadolu 
tahtakurularının yerel isimleri sergisine girecek olan bu ada geçenlerde bir 
internet sitesinde rastladım. Şimdiye kadar sözlüklerde yer almayan terim 
buna göre Zonguldak’ın Alaplı ilçesinde kullanılmaktadır (bk. FKF).
59
  
Kardeşi qandala gibi tahtabiti de bol bol gezerek başka halkların evlerine 
ve dillerine yayılmıştır, mesela: 
 Farsça taxta-bīd “tahtakurusu, Cimex lectuarius” (Steingass 1957: 287); 
TMEN’de yer almaz. 
 Udice 
(Nidž) 
t̃aXt̃a-bit̃i,  
 Hinalugca 
taxtá-bití, 
 Agulca(Fite, 
Burkixan) 
taxá-bit, (Riça) taxá-bit”, 
 Dargince 
(Çirag) 
taXtá-bit “tahtakurusu” (Kibrik & Kodzasov 1990: no. 189). 
 Buduhca 
taxtabiti “tahtakurusu” (Mejlanova 1984: 133a).
 
Bunun aksine Zazacada Türkçeden alıntı olarak tahta biti değil, tahtakurusu 
sözcüğünü bulmaktayız, krş.: Zaz. texte kurusu ~ taxtaqürısi, texteqürısi. Aynı 
modeli temsil eden şu terimler de vardır: texte kermi ~ textkerm (“tahta kur-
du”), textekercık (“tahta kenesi”) ve texte ıspıji
 
(“tahta biti”) (Koyo Berz).
 60
 

---