İsmayıl Qarayev a ğ y u X u

 

43 

Bu  qədər  göz,  tamaşa  onun  özünü  də  utandırırdı.  Lap  nimdaş,  yaraşmayan  paltarlar  geyinirdi, 

yenə də gözlər, baxışlar quzğun kimi üstünə şığıyırdı. Axırda işə lap tez, ala-toranda getdi, şər 

qarışanda  qayıtdı.  Gözəlliyini  bunlar  da  gizlətmədi;  yenə  də  yolunda  dayanıb  onun  gəlişini, 

gedişini gözləyənlər, söz deyənlər tapıldı, canından keçməyə hazır olanlar tapıldı, bir səsinə, bir 

nəfəsinə bütün var-yoxundan keçmək istəyənlər tapıldı. Qonşuluqdakı subay kişilər də qul olub 

qulluğunda  durmaq  istədilər.  Hətta  gəlib  qapısını  döyənlər  də,  qapının  arasından  içəri,  «şanlı 

məktub» atanlar da oldu. Bəziləri hədəyə keçmişdi, istək nifrətə çevrilmişdi, kinli baxışlar, kinli 

atmacalar  onu  qorxuya  salmışdı.  Hətta  bir  dəfə  qapılarına  kimsə,  təbaşirlə,  bir  əcaib  şəkil  də 

çəkmişdi,  altından  da  pis-pis  sözlər  yazmışdı.  Yaxşı  ki,  bunu  hamıdan  qabaq  özü  gördü,  özü 

pozdu,  özü  sildi...  Boylu-buxunlusunun  birini  seçdi,  özü  də  əsgərlikdən  təzəcə  qayıtmışdı,  bir 

qolunu da boynundan asmışdı. Rastlaşanda barmaqlarını tərpədirdi, oynadırdı, sanki deyirdi ki, 

şikəst deyiləm, qorxma, yaram tez sağalacaq... İşə hər səhər qoşa getdilər, vədələşib görüşdülər, 

qoşa  gəldilər,  həmişə  də  bir  küçədən.  O  boyda  nərin  yanında  kim  nə  deyə  bilərdi?!  İbrahim 

onların  baxışlarını  qırırdı,  üzünə  baxdığı  kişi  gözünü  özünə  yığır,  üzünü  ayrı  səmtə  çevirirdi... 

Axırı  da  belə...  Cavanşir  onlar  yaşayan  binanın  üst  mərtəbəsində  olurdu.  Ərkinaz  anasına  bir 

məktub yazmışdı, stolun üstünə qoyub Cavanşirlə gəmiyə gəlmişdi. O vaxtdan bəri evlərinə bir 

dəfə  də  getməmişdi.  Kapitan  hər  gedəndə  bir  xəbərlə  gəlmişdi.  Lakin  bunların  heç  birini  qıza 

həmin acılıqla deməmişdi. Ərkinaza həmişə «salamatlıqdır, – söyləmişdi.  

–  Anan  təkcə  sənin  dərdini  çəkir.»  O  da  öyüd-nəsihət  vermirdi.  Ərkinazın  xasiyyətinə 

bələd  idi.  Bilirdi  ki,  dəvə  kinlidir,  öz  beyni  buyurmayınca  heç  kimlə  barışmaz,  üzü  döndüyü 

adamın  üzünə,  ətini  şişə  çəksələr  də  xoş  nəzərlə  baxmaz.  Bilirdi  ki,  o,  bir  bahar  qönçəsidir, 

həyatın bircə soyuq nəfəsi onu tez vurar, bu qönçə açmaz. Bilirdi ki, o, dumduru, bir bulaqdır, 

göylərin  üzü  tutulanda  da  bulanır.  Bilirdi  ki,  «ananın  yanına  qayıt,  yazıqdır,  sən  bilsən  ana 

həsrəti, bala intizarı nədir, burda bircə dəqiqə də dayanmazsan» desə, Ərkinaz küsər, bu gəmidə, 

Cavanşirə  görə,  qalmaz,  perikib  harasa  uçar.  Təzə  məkanda  yuva  qura  bilərdimi?  Onu  öz 

qanadının altına alan tapılardımı? O gözəllikdə qıza ata gözü ilə baxan olardımı? Bu bülbülün 

səsi hansı çəməndə qalardı. Bu göy göyərçinin qanadları hansı səmada qırılardı?.. Şər qarışmışdı. 

Çisək  hələ  də  kəsməmişdi.  Gəmi  qaranlığın  bolluğuna  düşmüşdü.  Çırpına-çırpına  üzürdü  bu 

bolluqda.  Meh  çisəyi  aynalara  çırpırdı,  aynalarda  əyri  çığırlar  görünürdü,  sanki  aynalar 

tərləmişdi.  Papiros  çəkilən  kayuta  domino  oynayanların,  gülüşü  şaqqıltısı  dəhlizlərə  dolurdu. 

Qapısı  açıq  qalmış  hansı  kayutdasa  qəmli  bir  mahnı  oxunurdu.  Bu  mahnıda  insan  qocalırdı, 

məhəbbət Leyli kimi, Əsli kimi cavan qalırdı. İnsan ucalırdı, lakin o öz sevgisinin qanadlandığı 

yüksəkliyə qalxa bilmirdi. Məhəbbət göylərdən enmirdi, insan öz duyğularının aliliyinə, vüsətinə 

həsədlə  baxırdı.  Məhəbbət  –  bir  gənclik  idi,  gözəllik  idi,  ömrün  baharı  idi,  tər-təzə  qalmışdı, 

qocalıq  isə  payızın  son  günləri  idi,  üşüyürdü,  çünki  qabaqdan  tufanlı  qış  gələcəkdi,  əliboş 

getməyəcəkdi, dünyanın bir budağından bir vida üzəcəkdi. Bir vida aparacaqdı, amma məhəbbət 

yaşayacaqdı.  Hansı  kayutdasa saz çalınırdı. Qoşa simdə... Sanki  pərdələrdə əl  gəzmirdi, simlər 

öz-özünə  oxuyurdu.  Simlər  hərdən  dolaşırdı,  susurdu.  Dolaşıq  açılandan  sonra  avazı  dəyişirdi, 

əzəlki hala gec düşürdü. Tosu aynanın qabağında durmuşdu. Bayaqdan dayanmışdı. Hamı çörək-

xörək  yeyib  getmişdi,  təkcə  o  qalmışdı.  O  da  içəri  girə  bilmirdi.  Ona  elə  gəlirdi  ki,  əlləri 

qoynunda  qalan  Ərkinaz  bir  gecəyə  düşüb,  bir  kimsəsizlikdə  axşamlayıb,  bu  gecədən,  bu 

kimsəsizlikdən  qurtara  bilmir,  fikri-zikri  ilə  yüz  gündüzə,  yüz  sabaha  yeriyir,  lakin  birinə  də 

çatmır.  Gecə  ilə  gündüzün  arasında  kimsəsizlik  əl-ətəyindən  üzülmür,  təklikdən,  tənhalıqdan 

kimsəsizliyin özü də darıxır, Ərkinazı  yenə də geri çəkir, qu deyəndə qulaq tutulan səssizlikdə 

sükutun təntənəsində saxlayır. Qollarının düyünü açılanda sandı ki, daha qurtardı gecə, qurtardı 

Ərkinazın  kimsəsizliyi.  İçəri  keçdi.  Ürəyi  sözlə  dolu  idi.  Çörək-xörək  yeməyə,  ürəyini 

boşaltmağa gəlmişdi. İştahı qaçmışdı Ərkinazın halı onu doyuzdurmuşdu. Burada başqa söhbət 

də  edə  bilməzdi.  Ərkinaz  sarsılardı,  bunu  da  görən  olardı,  başqa  səmtə  yozardı.  Gəlmişdi  ki, 

Ərkinazı bir dil-sirlə öz kayutuna aparsın. Axı şəhərə sabah tezdən çatacaqdılar. – Nə gec gəldin, 

Tosu!.. 

---

 

44 

– Heç nə yeməyəcəm. Təşvişə düşdü: – Yoxsa naxoşlamısan. Tosunun səsi ölə-ölə çıxdı: 

– İştahım küsüb. Ərkinaz qalxdı. Stolun üstündəki qab-qaşığı yığışdırıb mətbəxə apardı. Qayıdıb 

stolu dönə-dönə sildi. Sonra bir də mətbəxə getdi. İki qabda xörək gətirdi, çörək gətirdi. – Səni 

gözləmişəm,  boğazımdan  keçməyib,  sən  Allah,  gəl  bir  yerdə  yeyək.  Tosu  bu  and-amanı  yerə 

necə  salaydı?  O  yemədi,  qara  verdi,  qurdalandı.  Belə  elədi  ki,  Ərkinaz  doyunca  yesin;  yəqin, 

səhərdən  bəri  heç  nə  yeməyib.  Yedilər.  Tosu  durdu.  –  Yuxun  gəlir?  Ərkinaz  elə  yazıq-yazıq 

soruşdu ki!.. Darıxırdı.  

– Yox. – Bə niyə tələsirsən? – Gedirəm ki, işini tez görüb qurtarasan, sözüm var. İkisi də 

tutuldu. Tosu duruş gətirə bilmədi. Axı yöndəmli dillənməmişdi. Onu qapının ağzında Ərkinazın 

səsi saxladı: – O kağız sənin kayutunda qalıb? Tosu başını döndərib: – Hə. – dedi, – hə... 

* * *  

Ərkinaz gec gəldi, çünki onu, Tosu gedəndən sonra, kapitan, çağırtdırmışdı.  – Qızım, – 

demişdi,  susmuşdu,  Ərkinazın  üzünə  çox  baxmışdı,  sonra  da  gözlərini  stolun  üstündəki 

kitablarda gəzdirmişdi, nəzərlərini süründürə-süründürə fikrə getmişdi. Gec dillənmişdi: – Ağıllı 

bala... Səsi yenə it-bata düşdü. Bu səsdə daraq vardı, dolanışıq ehtiyatı, çəlpəşik gümanı daramaq 

istəmişdi. Bu səsdə su daşının süzəyənliyi vardı, lakin süzə bilmirdi, durulda bilmirdi. Sumu lilli 

idi, daşmı donmuşdu... Ərkinaz onun nə demək istədiyini bayaqdan anlamışdı. Cavanşirin belə 

əzab  çəkdiyini,  belə  çətinliyə  düşdüyünü  heç  zaman  görməmişdi.  Bilirdi  ki,  onun  ovluğundan, 

quşluğundan  qorxur,  onun  dönməzliyindən,  ötkəmliyindən  ehtiyat  edir.  –  Cavanşir  əmi,  anam 

sənə də məktub yazıb? – deyə soruşduqda, kişinin üstündən elə bil dağ götürüldü dərindən nəfəs 

aldı,  sinə  dolusu,  boğaz  dolusu  bir  sevinclə  dilləndi:  –  Hə,  qızım,  hə!..  Ərkinaz  onu  bir 

çətinlikdən  də  qurtardı:  –  Deyirsən,  yanına  gedim?  Cavanşir  durdu,  Ərkinazın  alnından  öpdü, 

pıçıldadı: – Hə, ağıllı bala, hə...  

–  Qayıdıb  oturdu.  Gözlərinə  könlünün  məxmər  razılığı  süzülmüşdü.  Axşamlar,  lampa 

işığında sarıya çalan qara çöhrəsinə bir sevinc nuru yayılmışdı. – Mən də gedəcəm... Üstünə gün 

doğacaq...  

Dünyaya təzədən gələcək... Qəhərmi, təəssüfmü, hər nə isə, kapitanı döndərdi, o üzünü, 

gözünü  Ərkinazdan  gizlətmək  üçün  aynanın  qabağına  getdi,  pərdələri  aralayıb  irəli,  qaranlığa 

baxdı. Guya qarşı tərəfdən gəmi gələcəkdi, onun yaxınlaşıb-yaxınlaşmadığını bilmək lazım olsa, 

gəminin  istiqamətini  dəyişib  bir  az  aralı  keçmək,  xətasız  etmək  istəyirdi.  Ərkinazın  ayaq 

səslərini eşidəndə dala döndü: – Yazım, – dedi, – dayan. – Stolun siyirtməsini çəkdi, oradan bir 

kağız çıxarıb Ərkinaza verdi: – Apar bir oxu, özün oxusan yaxşıdır... Ərkinaz öz kayutuna getdi. 

İşığı tez yandırdı, kağızın qatını tez açdı, sanki ikicə bükülmüş bu məktubun arasında dünyaya 

təzəcə  gəlmiş  bir  körpə,  bir  körpə  harayı  vardı,  ağlamışdı,  dilsiz  çağırışı  ilə  öz  doğmasını 

səsləmişdi, gecikmək olmazdı, ləng tərpəniş bu həyatı söndürə bilərdi, havada bir nəfəs, bir səs 

qalardı,  hərdən  göylərdən  enər,  Ərkinazın  başının  üstündə  öz  ömrünə,  öz  taleyinə  ağı  deyib 

ağlayardı. Uzun zaman kəsilməzdi bu ağı, bu göz yaşları, Ərkinazı saçlarından göylərə çəkərdi, 

öz əfsanə həyatının acılığında gəzdirərdi.  «Nə deyim, Cavanşir qardaş. Hamısını özün bilirsən. 

İsmət  nə  yaman  ağır  yük  imiş.  İsmətimi  qorumağa  çalışdım,  balamı  itirdim...  Daha  dözə 

bilmirəm.  Yalvarıram  sənə,  balamı  özümə  qaytar,  heç  olmasa,  bircə  dəfə  üzünü  görüm.  Axı, 

deyəsən, ömrümün son köçüdür, son karvanıdır!..» Bu tərs, bu inadkar qız gözlərinin dolacağına 

özü də inanmazdı. Sanki məktub oxumamışdı, anasının yanına getmişdi, onun yalvarışlarını öz 

qulaqları ilə eşitmişdi. Görmüşdü ki, o anadan dünyada bircə gözlər qalıb, bircə nəfəs qalıb. O 

gözlər qapıya baxmaqdan saralıb, o nəfəs bir «oxqay» həsrətilə yanıb, yanıb hələ də sönməyib.  

– Ana!... – deyib qışqırdı, saçlarını xışmaladı. Fəryadı kayutda haray qopardı. Bu harayın 

hərəsi  bir  iynəyə,  bir  tikana  dönüb  onun  üzünə  sancıldı.  Kayutdan  tez  qaçdı.  Artırmaları 

birnəfəsə  çıxdı.  Yerişi,  qaçışı  dəhlizlərə  doldu,  üst  mərtəbələrə  də  çatdı.  Hələ  də  yatmayıb 

Ərkinazın  yolunu  gözləyən  Tosuya  elə  gəldi  ki,  kimsə  qızın  kayutuna  soxulub,  o  da  kapitanın 

yanına  yüyürür.  Qapını  açdı.  Ərkinaz  özünü  içəri  atdı,  divanda  oturdu.  Əlləri  ilə  üzünü  örtdü, 

yırğalandı. Barmaqlarının arasından yaş süzüldü, biləklərinə doğru axdı. Pıçıldadı: – Anam ölür, 

Tosu...  

---