İQTİsadiyyatin təNZİMLƏNMƏSİ SİstemiNDƏ HÜquqi TƏNZİMLƏMƏ aləTİ KİMİ DÖVLƏt proqramlarinin əHƏMİYYƏTİ

22 

 

 

 

naminə  bu  və  ya  digər  «modelin»  nəzəri  müddəalarına  doqmatik  riayətetməni 

qəbul  etmir.  Bu,  təbii  olaraq,  o  demək  deyil  ki,  proqressiv  dəyiĢikliklərin 

təcrübəsinə  tamamilə  etinasız  yanaĢılmalıdır.  Əksinə,  bu  təcrübə  dərindən 

öyrənilməlidir. Digər ölkələrin əldə etdiyi həm müsbət və həm də mənfi nəticələr 

bu  ölkələrdə  və  iqtisadi  fəaliyyətin  üstünlük  verilən  morfologiyasının  seçildiyi 

ölkədə  yaranmıĢ  Ģərtlərin  fərqliliyi  prizmasından  nəzərdən  keçirilməlidir.  Bütün 

iqtisadiyyatlar  üçün  xas  olan  ümumi  hallar  dəyiĢikliklərin  nəticələrinin  müsbət 

olduğu  və  bu  dəyiĢikliklərin  müsbət  nəticələrinin  tətbtiq  edilməsinin  nəzərdə 

tutulduğu  ölkələrin  milli  iqtisadiyyatın  spesifikasını  xarakterizə  edən  xüsusi 

hallardan fərqləndirilməlidir. 

Amillərin ikinci qrupunun fkrinə  görə dəyiĢikliklərin baĢlanmasından əvvəlki 

müddətdə  milli  iqtisadiyyatın  vəziyyətini  və  xüsusiyyətlərini  qiymətləndirməyə 

imkan verən aĢağıdakı göstəricilərlə konkretləĢdirilə bilər. 

1.

 

Milli iqtisadiyyatın inkiĢafının tarixi tendensiyaları: 

-

 

 təhkimçilik  dövrünün  davam  etməsi,  iqtisadiyyatın  inkiĢafının  müxtəlif 

mərhələlərində təhkimçilik hüququ ilə bağlı dövlətin siyasəti; 

-

 

Ģəhər kustar istehsalatın inkiĢaf dinamikası; 

-

 

 iqtisadiyyatın  inkiĢafının  müxtəlif  mərhələlərində  milli  iqtisadiyyatın  sex 

birliklərinin rolunun dəyiĢməsi; 

-

 

 əməyin  ictimai  bölgüsünün  səviyyəsi,  tarixi  retrospektivdə  ictimai 

istehsalat prosesində kooperasiya formalarının dəyiĢməsi; 

-

 

 retrospektivdə  iqtisadi  fəaliyyətin  idarəedilməsi  (tənzimlənməsi)  ilə  bağlı 

dövlətin rolunun dəyiĢməsi; 

-

 

istehsalatın mərkəzləĢdirilməsi və monopolizasiya səviyyəsinin dinamikası; 

-

 

 aĢağıdakı  sahələrdə  istehsalat  vasitlərinə  mülkiyyət  hüququnun  üstünlüyə 

malik formalarının dinamikası: 

-

 

 sənayedə; 

-

 

kənd təsərrüfatında. 

-

 

təbii rəqabət üstünlüklərinin dinamikası; 

---

23 

 

 

 

-

 

əldə edilən rəqabət üstünlüklərinin dinamikası; 

-

 

iqtisadi böhranların dövriliyi; 

-

 

iqtisadi fəaliyyətin üstünlüyə malik sferalarının dinamikası; 

-

 

milli iqtisadiyyatın sahə strukturunun dinamikası; 

-

 

tarixi retrospektivdə əsas makroiqtisadi göstəricilərin dinamikası; 

-

 

dünya birliyində ölkənin geosiyasi mövqeyinin və iqtisadi qüdrətinin 

dinamikası. 

2.

 

Əhalinin əsas kütləsinin mentaliteti: 

-

 

üstünlüyə malik dini məzhəblər; 

-

 

dinlə bağlı cəmiyyətin strukturu; 

-

 

 paternalizm və ya özünü müəyyənetməyə bağlılıq dərəcəsinə görə 

cəmiyyətin strukturu; 

-

 

Ģəxsi mülkiyyət və sahibkarlıqla bağlı cəmiyyətin strukturu; 

-

 

 kollektivçiliyə və ya fərdiliyə bağlılıq üzrə cəmiyyətin strukturu; 

-

 

əməyin maddi və ya əxlaqi stimullarına bağlılıq üzrə cəmiyyətin strukturu; 

-

 

 millətin mədəni irsi ilə bağlı cəmiyyətin strukturu; 

-

 

 təhsil səviyyəsi ilə bağlı cəmiyyətin strukturu; 

-

 

öz uĢaqlarının təhsil səviyyəsi ilə bağlı cəmiyyətin strukturu; 

-

 

məcburi iĢsizliklə bağlı cəmiyyətin strukturu; 

-

 

milli iqtisadiyyatda böhran əlamətlərinin təsiri  altında peĢənin 

dəyiĢdirilməsinə zərurətlə bağlı cəmiyyətin strukturu; 

-

 

ölkədə hüquqi dövlətin yaradılmasına zərurətlə bağlı cəmiyyətin strukturu; 

-

 

öz mülki hüquqlarını müdafiə etməyə hazırlıq dərəcəsi üzrə cəmiyyətin 

strukturu; 

-

 

öz maraqlarının mühafizəsi üçün qruplara, assosasiya və partiyalara 

birləĢmə ilə bağlı cəmiyyətin strukturu; 

-

 

millətçiliyə, Ģovinizm və irqçiliyə bağlılıq üzrə cəmiyyətin strukturu; 

-

 

xeyriyyəçilik 

və sosial  cəhətdən  zəif  qruplara və  ya ayrıca  fərdlərlə 

bağlı cəmiyyətin strukturu. 

---

24 

 

 

 

3.

 

Ölkənin iqtisadi-coğrafi və geosiyasi mövqeyi: 

-

 

yerləĢməsinin xüsusiyyətləri; 

-

 

milli iqtisadiyyatın sahələri üzrə ölkə daxilində əməyin bölgüsü 

-

 

ərazi  bölgüsünün  xüsusiyyətləri;  ölkədə  strateji  resursların  olması  və 

onların  ərazi  üzrə  ölkədə  daxili  geosiyasi  vəziyyətin  xüsusiyyətlərinə  görə 

regionların təsnifatı; 

-

 

faydalılıq (rentalıq) dərəcəsi üzrə regionların təsnifatlaĢdırılması; 

-

 

mövqeyin  potensialına  (sahibkarlıq  üçün  perspektiv  imkanlarına)  görə 

regionların təsnifatlandırılması; 

-

 

 regional  iqtisadiyyat  müəssisələrinin  rəqabət  üstünlüklərinin  saxlanması 

üçün Ģərtlərin xüsusiyyəti üzrə regionların təsnifatlandırılması; 

-

 

 ölkənin regionları üzrə təbii Ģəraitlərin müxtəliflik dərəcəsi əhalinin həyat 

fəaliyyətinə  təsir  dərəcəsinə  görə  regional  struktur:  ekstremal  diskomfort, 

prekomfort və komfortlu ərazilərin nisbəti; 

-

 

 ölkənin regionları üzrə əhalinin məskunlaĢma strukturu, 

-

 

 əhalinin sıxlığı, Ģəhərlərdə əhalinin cəmlənməsi; 

-

 

 ölkənin regionları üzrə əhalinin demoqrafik strukturu; 

-

 

 ölkənin regionları üzrə əhalinin etnik strukturu; 

-

 

 ölkənin regionları üzrə əhalinin sosial strukturu; 

-

 

 ölkənin regionları üzrə əhalinin təhsil-ixtisaslaĢma strukturu; 

-

 

 ölkənin  regionları  üzrə  milli  iqtisadiyyatın  islahatları  ilə  bağlı  «əhalinin 

keyfiyyəti»; 

-

 

dünya  birliyində  ölkənin  xarici  geosiyasi  mövqeyinin  xarakteri, 

«tellurokratiyaya» (quru qüdrəti), «tallasokratiyaya» (dəniz qüdrətinə) və ya «sahil 

zonasına» (Heratland, World Island, Rimland) bağlılıq; 

-

 

dünya iqtisadi sistemində milli iqtisadiyyatın üstünlük təĢkil etmə dərəcəsi; 

-

 

 ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin səviyyəsinin inteqral qiymətləndirilməsi. 

4.

 

Ġslahatdan qabaqkı iqtisadi vəziyyətin xüsusiyyəti: 

-

 

milli iqtisadiyyatın idarəedilməsi formaları üzrə ÜDM-in 

---