Hüseynqulu sarabski KÖHNƏ baki

Qadın hamıımı

Meşodi Püste bacı oyləşərken Ağabacı Gülporiye işarə ilə mis satılı göstərir. Qaydaya görə hamamda qoca arvadlar birisine yanaşıb yanın- da oturarsa, ona öz məhəbbətini bildirmək üçütı qocanm başına bir satıl su tokərdilər. O, bir növ hörmət ve ehtiram əiaməti idi. Bəzen soh- vən isti su yerino qocanm başuıa cavan qızlar soyuq su da tökerdiler. Bu adetin adına “hamam suyu ile dost tutmaq” deyordilər ki, bu misal indi də bizim aramızda işlənmekdədir.

Ümumiyyətlə, hamam xəznələrinin qapısı kiçik olduğundan və burada qadınlar növbəye durduğu üçün daim basırıq olardı.

Burada toplaşan qadınlar, mərcanı fito bağlamış, boyunlarında sarı- hq, qulaqlarında şəvə sırğa olan qadınlardan qorxardılar. Daim dava salan belə qadınlar əturdu. Bir də görerdin ki, xoznə üstə qalmaqal qopardı. O bunu, bu onu itələyərdi. Bir başqası da yanındakmı qülle- teynə itelordi. Yıxılanın boğazına bir qədər çirk sudan getdikdə daha da esobiləşib kənara çıxardı, öz fitəsinı açıb düşərdi birinin canma, o da canmrn dərdindən əlindeki satılı onun başına çırpardı. Bir-birini saçlayıb ağızlarına gələtı söyüşü yağdırardılar. Qoca qarılar harayçılıq edib onlan aralardılar. Burada yeniyctmə qızlarla qocalara bir qədər güzəşt edordilər. Qızlar xəznədən növbəsız su da götüre bilərdilər.

Gülpəri satılı su ilə doldurub Məşədi Püstə bacının başma tökərdi. Məşədi Püstə bacı sözü tozələyərdi.

• 
  Ağ baxt olasan! Allah sənə bir halal süd emmiş yetirsin. Sonra üzünü Ağabacıya çevirarək: - Ay balam, nöşün bunu verib başından elemirsən? - deyərdi.
  

-Nə eləyim, aMeşedİ Püstə bacı! Kişi qocalıb, yavaş-yavaş əldən düşür. Mənə bir clə adam gərəkdir ki, hom oğul olsun, həm kürokən. Bir özü, bir çuxası, başmağım çıxartsın, girsin mənim evimə...

• 
  A... a... a... Qaragüncamm, heç bu vaxta qədər mən bunu eşitmə- mişəm, Minnətini çekərler, ayağmın altından öpərler. Qoy qonşumuz Kəblə Paşanın yasından başım ayılsın, mən bir qazan qaynadaram ki...
  

Nurcahan xala əvvəl çirkli paltarları hamamın bayırında yuyub, qızınm başıntn xınasım tökərdi. Sonra onu temiz yuyub qurtarardı. Dəs- təlerdən birinə yanaşaraq laqqırtıya başlardı. Bir vədə baxıb görərdi ki, gün batıb, hamamçı camadan göndərib ki, axşam olduğu üçün camaatı bayıra çıxartsın. Qadınlar axşamm düşdüyünü ancaq bu zaman hiss edər ve xeyli təşvişə düşərdilər. Tez başlarına su töküb pak olduqdan sonra hamaından çıxardılar. Nurcahan xala da tez yuyunub evo gedərdİ.

Məlum olduğu kimi, keçmişdə bütün Azərbaycanda, o cümledon Bakıda da qadınlar dörd divar arasmda məhkum, məzlum, avam ve cahil bir halda yaşayırdılar. Oniarın işi uşaq doğmaq və kişiyə qulluq etmok idi. Qadmların insanlıq ve vətəndaşlıq hüququ yox idi. Onlar ictimai yerlərə çıxmazdtlar. Onların getdiyi yer toy, yas və hamam idi. Dövlətli qadmlar toya və hamama ümumiyyətlə, özlərini göstormoyə, varlı olmayanlar qarşısında lovğalanmağa gederdilər. Bİr də görerdin ki, dövlətli qadm on iki taxtalıq alışdım-yandım tumanını, al xaradan tikilmiş, yaxası baftalı köynəyini, pencə-pənce donunu geydi, başma qızıl çutquqabağını bağladı. Onun üstündən cərgə gül, qızıl silsiləsini, hemailİni bağladı, qollanna qızil qolbaqlannı kcçirib, belinə qızd kəmə- rini, barmaqlarına olvan qaşlı qızıl üzüklərini taxıb, ayağına gümüşda- ban başmağını geyib, başına al rəngli Şirvan ipək çarşabmı salıb, satıl boğçasmı qaravaşa⁰ verib hamama gederdi. Həmin qadm bu qədor zinetlə hamama gəlib soyunardı və bütün süslü-bezəkli eşyasını bir boğçaya bağlardı və hamamçıya tapştrardı. Hamamçının yanında ise yüzdən yuxan boğça olardı. Belə hadisə olurdu ki, bəzən qeyri bir qadm dövlotli qadınm boğçası rengdə boğça bağlayıb hamamçıya verdikdən sonra içəri girib tez yuyunardı və qayıdıb tez öz boğçasının ovəzİnə hemin dövlotli qadmm boğçasım alar, cəld geyinib aradan çıxardı.

Məsələ molum olduqda, necə deyərlər, ara qanşıb məzheb iterdi, zənənə hamamınm nə olduğunu indi siz özünüz təsəvvür edin. Ağız deyəni qulaq eşitməzdi. Hamamçı nə qədor axtarsaydı heç bir şey əldə edə bilməzdi. Yazıq qadın ağlaya-ağlaya evlərinə dönüb əhvalatı tıağıl edərdi. Əri də onu bir xeyli doydükden sonrat

- Belə arvad mene lazım deyil, - deyərək, onu atası evinə göndə- rərdİ. Iş düşərdi mehkəməyə. Məhkəmə idarəsi bir çox vasitelerle bəzen dövlətli qadmm itkisini tapardı. Bundan sonrakişi pristava, aqa- lodoçniyo⁰, yasavula qızılların bahası qədər rüşvet verdikdən sonra mall əlinəgələrdi. Çox vaxtbelə itkilərheç tapılmazdı. Arvadbədbext olub atası evində ömrünün axırınadək gözüyaşh qalardı. Atası da axund otağında, divanxanalarda kəbin və talaq davası ederdi.

Nurcahan xala hamamdatı çıxıb eve təlosiı. Kəble Novruzqulu da axşam olduğu üçün diikanı bağlayıb ahəste addımlarla Nurcahan xala- dan qabaq gəlib evə çıxardı. Bu zaman qapının qıfılını və lampanın yan- madığmı görüb qanı qaralardı. Yamnı su çəlləyinin üstüne qoyub deyinə- dcyine arvadı gözlərdi. Nurcahan xala hayətə girər, nəzori kişinin turşumuş sifətinə sataşdıqda qıçları quruyardı. Kişi arvadı o ki var biabır edendon sonra deyərdi:

• 
  Bu gün niyyot axşamı olmasaydı, men büordim səne nə cdərdim.
  
• 
  Ay kişi! Men nə eləyim, yetimlərinin başlarım, əndamlanm yumağa getmişdim də. Toya, qonaqlığa, ixtilata getməmişdim ki?!
  

Şatndan sonra kişi və arvad bir ay oruc tutmağı niyyət ederdilər.

Ramazan ayının özünoməxsus süfrosi vardı. Fimi, tərək, bal hal- vası, nazik yuxa, şorqoğalı, bəyimçörəyi, paxlava, südlüsıyıq və sairə. Bozbaşla plov da başda olardı. Axşamayaxın bütün evlərdə süfrəlar salınar, samovar qaynadılardı. Nurcahan xala uşaqları süfrənin başjna yığar, Kəblə Novruzqulu da daş səkinin üstündə oturub, qonşusu Kəblə Vəli ilə azanı gÖzloyərdi. Qaladan azan səsini eşidərkən hər kos Öz evine gedib süfrəyə hücuma başlardı. Bakınm avam, yoxsul camaatı bir ay orucluğu bir sayaq başa vurar, qocalar və ağsaqqallar isə din xadimleri- nin horbə-qorxusu ilə vaxtlannı məscidde dua vo namazla keçirərdilər. Cavanlarm əksərİyyəti isə zorxana vo fincan oyunu ilə məşğul olardı.

“Zorxana” oyunu. Içerişəhordə, Yuxarıbazarda, Qoşa karvansa- ranın altında tağ bir zirzomi vardı. Qapısı bazarın içindən idi. Özü çox qaranlıq idi. Ortada sementlə suvanmış böyük bir hovuz vardı. Bütün oyun o hovuzun içində keçerdi. O hovuza “süfrə” deyerdilər, “Süfrə”nin 10 metr cni və uzunu, metryarım dorinliyi vardı. Zoıxana oyunu alət- lorinin birincisi zorxana mili idi. Bu alət şümşaddan, azaddan ve yaxud da palıd ağacından qaynlardı. Bunun bir çarək yoğunluğu, beş çerək uzunluğu olardı. Onun başı nazik idi, lakin. getdikco qalvnlaşırdı, ucu ise yumru idi. Zorxana alətlərinin ikincisı, metryarım uzunu, yarımmetr eni, üç santimetr qalınlığı, qapıya oxşar ortası olan dəstəli taxta ekba- girlər (seng) idi. Ekbagirlordən başqa, üç santimetr yarım qalmlığmda, bİr metr uzunluğunda girdə, uclan bir metr uzunluğunda zəncirlə birləş- dirilmış dəmir alet do var idi. Zencirin ucu qarmaq kimi olub, özü də iti demir parçalarla nəsb edilmişdi. Belə ki, o aləti bir əllə dəmirin

VUVXJOZ




ortasmdan, o biri ollo zəncirin ortasmdan yapışıb, dik başlannm üstünə qaldırardılar. Sağa və sola apanb sonra başlarma keçirərdilor, Bu pro- ses çalman dumbulun ahəngi İIə əvvəlco ağır, sonra bir qeder süretlo davam edərdi. Homin aləti başına geyindirən adam zəncirin ucundakı iti qarmaqları üzünə toxundurmamalı idi. Yoxsa üzü sıynhb dağılardı. Bodənini və üzünü parçalamayan adam oyun qurtarandan sonra moha- rətli sayılardı. O alətin adı kamada idi.

Bunlardan savayı oyunda iştirak edənlər bir pudluq, iki pudluq, üç pudluq daşlan da havaya atıb bir ollorilo tutardılar. Ekba oynayanlar o hovuzun içində arxası üstə uzanıb ekbagirlərin herəsini bir əlinə alar və bütün bedeni ile sağa və sola hərəkət edərdi. Bu hərəkət zamanı sağdan-sola arxası üstə hərəkət edərkon, sağ qolu yuxan, sol qolu aşağı enməli idi. Soldan-sağa hərəket edən zaman həmin iş oksinə təkrar edil- moli idi. Hemin oyun da dumbul çalmması ilə davam edərdi, Dumbul evel ağır, sonra sürətli templə çahnardı. Her kəs yuxarıda qeyd etdi- yimiz hərəkəti iyirmi dəfə tekrar etseydi, o boyük bir pəhləvan sayı- lardı. O oyunun xüsusi bir mahnısı da vardı, Dumbulçu həmin mahnınm ahongi ilə dumbulu çalar, iştirakçılar da aşağıdakı mahnını oxuyardılar:

Əlif Allah, adın eyledim əzbər,

Bey buyurdu lütf siyan çağıdır.

Tey tarallah, söz sünbəsəy,

Cim cəmalın görcək eqlim dağıdır.

Hey hesab çəkor,

Xey xiyaldadır.

Dal gencüm üstə istemaldadır.

Vav vəlidir,

Müşküllen hell eler.

Lam eliflo Mömünlərə yol clər.

Y eye yalvar Murad səni qul elər.

Qibləgahə ərz etməyin çağıdır,

Aym əli kəser üstə sağıdır.

Zorxana oyunlarından biri də “sino” oyunu idi.

“Sino” oyunu. “Sino” oyununda iştirak cdonlor cərgə ilə “süfrə”nin içində üzüqoylu uzanıb, ayaqlarmı divara dayayardılar. Sonra iki əllə- rtnin üstə yerdən bir qanş yuxarı yeriyər, əvəl sağa, sonra sola, ən axırda aşağı enər, yerə çatar-çatmaz təkrar qalxardılar, lakin onlarm sinələrİ yerə dəyməməli İdi. Bunun sayı 120 idi. Hər kəs bu rəqemi yerino yctirsəydi, bədəni sağlam hesab olunardı. Həmin reqəm tədrı- con qaLxa da bilərdi. Yaxşı və məşhur oyunçular “sino” oyununa gedər- kən bellərində kiçik bir uşaq oturdardılar. Bu o adamm qüvvətli oldu- ğunu göstərirdi. Oyun ramazan ayınm 1-dən 18-dok davam cdərdi. Zorxanaya kim yazılsaydı, gerək hər gün oyuna gələydi. Cavanlar tekcə daş oyunu ilə kifayetlenmeyib “mil” cyunu da oynayırdılar.

“Mil” oyunu. Novruz bayrammın ortasında həre elinə bir mil alıb başmın üstə qaldırardı. Bu arada dumbul çalınardı. Dumbul ovelce lap ahəstə, sonra get-gedə zilə qalxıb yenə də enərdi. Mil oynadan adam həmin ahənglə başının üstə milləri hərləyərdi. Oyun qurtardıq- dan sonra camaat onlan alqışlardı. Bəzilərİ caınaata xoş gəlmək üçün mili lok olilo yuxan atıb yenə dəstəsindən tutardı. Yaxşı mil oynadan- lar mili qtçmın altmdan da atıb havada tutardı. Axırda qurşaq (güləşmə) tutardılar. İştirak edenlər: Şonu oğlu Hoson, Momməd Hüseyn, Şah İsmayıl, Pəhləvan Məhəmmed Henife, Çero Süleyman, Altıaylıq Əbdüləli, Xileli pəhləvan (Əli Himmet), Zorba Rzaqulu, Hapış Mom- mədəli, Qatırçı Mirze, Axmaq nəvesi İsrafıl, Çopur Sayad oğlu Xaliq, Mommod Honifo, Tarta nevəsi Kəblə Hüseyn, Balabançı oğlu Məhem- məd, Xəlfə Süleyman olardı (adamlara ləqeb qoymaq keçmişin qebih adətlərindən idi).

Onlar məşğələdən sonra hər gün hamama getməli idilər. Oyunun axırma bir qodər qalmış, pəhləvanlann birindən əhaü təvəqqe edərdi ki, gənclərlə güloşsin. Altıaylıq Əbdüləlİ qazamatı papağmı başından yere qoyar, san ipək qurşağım açar, ipok ələcə köynəyini çıxarardı, sonra onun qabağına bir tünükə qoyardılar, Gənc hovoskarlar da soyu- nardı. Altıaylıq “süfrəye” tullanardı. Onu her terefden tamaşaçılar alqış- lardılar, Moşhur musiqişünas-xanəndə Hacı Zeynal oğlu Ağakərim qur- şaq tutulmadan qabaq Altıaylığın şəninə pişro deyerdi.

Altıaylıq özü nazik, başı heydərüi, uzun qarabığlı, hündürboylu, enli- kürəkli, üzügülər bir pəhləvan idi. Dodaqattı gülə-gülo əlini döşünə qoyub camaata baş əyərdi. Bİr qədər gənciərlə qurşaq tutandan sonra əliaçıq tamaşaçılar ellorini qoltuq cibino aparıb ona üçlük, beşlık, onluq, əsginas (kağız pul) bağışlardılar, Hərdon İrandan, Ərdəbildon, Sarab- dan nüfuzlu, adlı-sanlı qurşaq tutanlar da gelerdilər, Monim yadımda- dır ki, bir dofə orada mən bir hind pəhtəvam görmüşdüm. Bu günlordə zorxanada onlar da iştirak edərdİlər. İran əhlindən olan, lakin Bakıda yaşayan pehləvanlar da vardı: Şatır Momıtıəd (çörəkbışıron), Kankan Rza (quyuqazan), Qənnadçı Kərim, Pinəçi Məmi belelorindən idi. Yığı- lan pullardan zorxanaya xərc vo iştirak edenləre hamam pulu verilerdi.

“Fincan-fincan” nyunu. Bu oyun çox vaxt çayçı dükanlarında oynanardı. Çayxanaya giron yerdə, qapmin sağmda və ya solunda bİr kvadratmetr yer ayrılardı. Orada bir mctr hündürlüyimdə taxtadan stol kimi bir şey qayırıb onun üstünə kərpic döşeyər, samovar üçün ayaq ycri qayırıb böyük samovarı oraya qoyardılar. Samovar üçün dəmir boru düzeldib ucım pəncərənin bir gözündən qırağa çıxarardılar ki, kömür qızaranda buxar və tüstü dükana dolmasın, Samovann böyründə palçıq- dan bir ocaq olardı. Oraya köz töküb üstündə dəm almaq üçün çaynik qoyardılar. Samovarın yanrnda, divara qatarla kıçık mıxlar vurub xırda podnoslar asarddar. Dükanm ortasmda, dükanın boyu bərabori uzun stol olardı. Stolun üstündo müxtəlif çayniklor, qəndqabı, stəkan-nəlbəkı, sulu qəlyan, Şiraz qolyanı da olardı. Çayçı şəyirdləri bazar-dükanlara çay daşıyardılar. Dıvarm dibində 50 santimetr hündürlüyündə, 75 san- timetr enində, dövro skamya olardı. Onun qabağı qtrmızı şilə ilə örtülü olardı. Dükanın yuxan başında aynlmış yer olardt ki, ona pəsdükan deyerdilet. Pəsdükanuı ycri bir metr hündürlüyündə taxt olardı. Onun altına samovar üçün kömür tökərdilər, üstiinü isə xalça, palaz, hosir ile döşəyərdilər. Dükan sahibi və şəyirdi gecələr burada yatardı, başqa vaxt orada qumar oynardılar. Orucluqda isə gecəlor burada “fincan- fmcan” oyunu oynanardı.

75 santimetr diametrli bürünc məcınəyini götürüb çərçivesinin bir yerində qodəhə oxşar bir mis, ya biirünc ve ya taxta fincan qoyardılar. Buna “molla” adı verjlərdi, “Molla”dan sağa və sola bir qodor aralı, altı fmcan düzərdilər. Bunlardan başqa birini də “molla”nm qarşısına, mocməyinin o bırı torəfində başabaş qoyardılar. Bu fıncana başabaş, “molla”nın sağında və solundakı iki fincana isə qoltuq deyərdilər, Qol- tuqdan aşağı olan sağ və sol iki fincana İkilik deyordilər. İkilikdən aşağı sağ və sol fincana üçlük deyərdilər. Üçlüklərdon aşağı iki sağ və sol fin- cana dördlük dcyerdilor. Dördlükdetı aşağı iki sağ və sol fincana beşlər deyərdiler və beşlərden aşağı soldakı və sağdakı iki fıncana başabaşın qoltuğu deyərdiler. “Molla”dan başqa, fineanların birinin altında bürünc və ya mis üzüye oxşar halqa gizlədordilor. Buna gül deyərdilər. Oyunda iştirak edənlər dəstelərə ayrılardı. On vo ya on beş nəferden ibarət olan dəstələr dükanm künclərine yığtlardılar, Öz çuxalarını və ya bir böyük süfiəni küncdə bir pərdə qayınb asardılar, fmcanlan orada qay- da ilə düzüb, halqaın birisinin altında gizlədərdilər. Onlann məşhur gül düzən və bir gül tapanları vardı. Mectneyini dəstənin biri düzüb, o biri dəstə üçün gətirərdi ki, tapsınlar. Özü üçün məcməyi gətirən dəstə gerək o gülü tapaydı. Məcməyini araya alıb deyerdilər:

• 
  Adə, güt qoltuqdadır.
  
• 
  Yox, gül başabaşdadır,
  
• 
  Sən bilmirsən! GÜİ dijrdlərdədir.
  
• 
  Adə, sen tikanlıqdan dovo tapa bilməzsən! Sən niye dantşırsan. Gül yəqin ikiükdBcür.
  

Onlardan bıri:

• 
  Heç biriniz bilmədiniz! Birce mecməyini bori ver!
  

Məcmoyini alıb yerde fırladıb fincanlara diqqətlo baxardı. Bir qəder

düşündükdən sonra şəhadot barmağını dikləyib, “molla”nm sağ toro- findən başabaş qədər barmağilo boş, boş, boş... deyib fincanlan bir-bir sıradan çıxarardı. İttifaqən sıradan çıxmış fincanın birinin altından üzük çıxsaydı, o vaxt uduzmuş olardı. Halqanı geri qaytarardılar ve fin- canlan təzədən düzordilər. Məcməyinin içinde bır altılıq vo bir başa- baş qalanda üzük tapılmış hesab olurdu. Çünki axtaran dəstənin iki dəfe gül çokmoyə ixtiyarı vardı ve gül çekməmiş fmcanların hamısım boş, boş deyərək stradan çıxarardı. Gül çəkmək proscsi bele olardı: qarşı- sında məcməyı olan adam birden bir əlini uzadıb fincam üsulluca məcmeyinin ortasına çəkordi, Sonra onu yavaş-yavaş tərpedərdi. Fin- canın altında üzük tərpənordi. Odur ki, dizi üstə qalxıb fincant zərblə yerinden çevirdikdə üzük fıncamn içindən sıçrayıb evin tavanına doğru qalxardı. Ona görə də deyərdilər: Filankəs bikr (Bakirə sözündendir, toxunulmamış, insan əfi dəyməmiş monasında işlənir.) gül vurdu.

Bos gül neçə dəfə tapılmalı idi? Bunun miqdan 10 dəfə idi. Her- gah dosto bir defe bikr tapsaydı, o udmuş olardı. Əgar 9 dəfə tapmayıb onuncu bikr tapsaydı, doqquz dəfe uduzmağma baxmayaıaq yenə ud- muş hesab olunurdu.

Həmin oyunu bu qədər əzab çokib nsdən ötrü oynardılar? Melum- dur ki, oyuna seyr etmək üçiin dükana yığılan cavanlar (her iki təraf) çay içərdilər, şorqoğalı yeyerdilər, qelyan çəkərdilər. Bunların pulla- rım isə oyunda uduzan terof vermeli idi. Tamaşaya yığılan həvəskar- ların da pulunu uduzan dəstə verməli idi. Oyun zamanı bəzən “Rüs- təmnamə”dən və “Isgəndemamə”don nağıl deyerdilər, dərviş, aşıq oxutdurardılar. Çox vaxt oyun gecə yarısına qeder davam edərdi.

Oyun qurtarandan sorıra hər kəs evine gedib obaşdanlığını eləyib yatardı.

Orucluqda bir axşamdan, bir de obaşdan yeyərdilor ki, bütün günü ac qalmağa dözüm olsun.

Oruc tutanlann çoxu günortayadək yatardı. Günorta vaxtı, saat 12 tamamda, ağzı oruc məşədiler, hacılar, möminlor və başqa dindarlar Allaha xoş golsin deyə, destomaz alıb Quranı qoltuğuna vurar, tesbe- hini alinə alıb məscide gedərdi. Məscidin içində ise başqa bir aləm vardı. Burada üzü mehraba san, sıra ilə səf çəkib oturardılar. Pişnamaz gəlib zöhr, günorta esr namazmı qılardı. Vaiz minborə çıxıb bir qədor göydən, yerdən danışdıqdan sonra mərsiyəxan Korbəla vaqiəsindən danışmağa, yalanlarla camaatı aldatmağa çalışardı. Sonra gedənlər gedər, ycrdə qalanlar miiqabiləyə (Quran mütaliesinə) oturardılar, Məscidin ortasmda sesli uşaqlardan dord-beşini sıra ilə əyləşdirordilər. Qare (Quran oxuyanlardan biri) avazla oxumağa başlardı. Qare yorulanda uşaqlardan biri somıncu ayəni bərkdən təkrar edər vo qare üçün din- cəlmeyo imkan yaradardı.

Bu qayda ilə gündə bir cüz Quran oxunub qurtarmalı idi, çünki ay 30 gündür, Quran da 30 cüz idi, Quranı qurtarandan sonra hamı iftara gcdardi. Ramazan ayının 19, 21, 23-cü günlərinə ehya axşamı və ya sadecə, əhya deyərdiler. Həmin günlərdə məscidlero halva-çörək bışi- rilib gondərilərdi. Əhyalarda geco yarısı avam caınaat məscidlərə dolub, mollanın erobcə dediyi anlaşılmaz ıbarələrini dinlər, sonra her kos evinə qayıdardı. Alverçi hacılar, baqqallar, müamiləçilər, dəllallar bəzən seherodək yatmazdılar, namaz qılıb zikr edərdilər. Gördüklori bəd emellordən tövbə cdərdilər, Allaha yalvarardılar ki, alış-vcriş edənde no qəder adam aldatmışlarsa, yalandan and içib köhne malı təzə mal evəzinə satmışlarsa, görməye-gömıəyə, bilməyə-bilmeyo şəha- dət verib xalqm oğullanm Sibire göndertdirmişlorsə günahlarmdan keçsin. Əmzikli yoxsul analar iso şənlik əvəzino, qonşu qapılarında, ocaq qabağında səhərədək çalışdıqda yuxusuz, evləri, uşaqları başsız qalardı. Bundan başqa evdə analann döşlerinin südü quruyardı, Qonşu qadmlar yığılıb onu süd quyusuna aparmağa hazırlaşardılar, onlar qonum-qonşudan bir qədər uu, yağ, doşab alıb, Xan sarayına (keçmişdə cəzaya məhkum edilmişlərin meyiti atılan quyunun üstə) gedərdilər. Orada “Süd quyusu” dcyilon yerdə, südü çəkilmiş qadımn döşündən bir qedər oraya süd sağıb, ocaq qurar, halva çalardılar vo cvə qayıdardılar.

O halvanı özlori yeyərdilər ve qonum-qonşuya paylayardılar ki, ananın döşlorinə süd gəlsin. Paylanmış halvaya tutya deyerditər. Fəqət buna baxmayaraq, qadınm döşlorine süd gelməzdi. O, bir qodər yedik- dən ve istirahet etdikdon sonra döşləri südlənərdi, Avam qadınlar bunu “Süd quyusunun korameti” adlandınb etiqad cdərdilər.

Bozon uşaqların diş çıxarması orucluq vaxtına təsadüf cdordi. Orucluqda qadınların işi çox olduğundan uşağı özbaşına buraxardılar, qefletən uşağın gözləri qan çəkor, ağzının suyu axar, bodoninde bir az qızdırma əmələ gələr, cvdə Xanpəri, Gülpəri, Fatmanisə yığılıb uşa- ğın derdini başa düşməzdilər, olmazm türkəçaro davaları itə bu uşağm qammı doldurardılar. Yazıq uşaq daha da şiddotlı şıltaqlığa başlayardı. Bir həftədon sonra başa düşərdilər ki, uşaq diş çıxanr. Uşaq üçün təzə- donbir dəsgaha başlayardılar. Noxudu, buğdanı, mərcini, lobyanı bir- birinə qarışdırıb, qazana töküb hədik bişirdikdən sonra qonşulara payla- yardılar. Buna “dişçıxarma hədiyi” dcyordilər.

Səməni bişirmə. Böyük tabaqlara buğda töküb isladardılar. Buğda göyorordı, bele ki, rişələri bir-birinə qarışardı, sonra onu parça-parça doğrayıb ozerdilər. Onun ağ rongli rişəsini sıxıb qablara yığardılar, sonra ona bir qədər su töküb, həyətdə əcaq qurub, böyük, iki-üç pud- luq mis qazanlarda iki-üç gecə qaynadardılar. Bişenə yaxm rongi yavaş- yavaş qızarardı. Onun içinə qoz, fındıq tökərdiJer. Qonşu arvadlarhəre bir bozokli xonça düzəldib aparardılar və “Allah qəbul eləsin” deyib bəyetə dÜzərdiler. Qaydaya göre, həyətə düzülən xonçalar cvo qoyul- mazdı. Belə ki, hoyetdə ayaq basmağa yer tapılmazdı. Hoyetin ber yeri olvan xonçalarla bəzənordi. Gecə hamı oturub gözlerdi ki, görsün fılan- kesın səmənisi qəbul olacaq ya olmayacaq, Əgər səməni şirin çıxsa idi, demək qəbul olunmuşdur. Qadınlar çalıb oxuyar, oynayardılar, əgər şirin olmayıb acıtam olsaydı, deməli qobul olmamışdı, Ancaq demək lazımdır ki, camaat o qodər avam idi ki, qazanın altının odu çox düşdü- yündən dibi yandığı üçün acı tam vcrdiyini başa düşmezdiler.

Səməniyo çağınlan qadmlar oynar, çalar, yorulardılar, sübho yaxıtı sabah yeli onlara dəyor, yuxulardılar, ev yiyosi vaxtdan istİfadə edo- rək, gizlincə səməni qazammn ağzına qayulmuş məcməyinin içindəki una əl basardı və yenə qayıdıb üsulluca öz yerinə girərdi, bu ondan dtrü idi ki, qanşular soməninin qəbula keçmesini təsdıq etsinler, əger seməninin ununda əl izi olmasaydı: “Fatimeyi Zohra nəzirimizi qebul etmeyib”, - deyerdilər.

Əhyalardan sonra axundlar minbərlordə səxavətdən, fıtrədon söh- bet açıb camaatı qızışdırardılar. Fitre, bir ay davam edən orucutı “qada vo balasını qaytaran” nezir idi. Ailede neçə adam olsaydı, axunda adambaşı çorokyarım (çərek dördə bir demekdir) buğda vcrməii İdilər, Axund onlara deyərdi ki, əziyyət olmamaq üçün çərekyarım buğdanın pulunu hesab edib, adambaşı o qədər pul versınlor. Fitrelər hazırla- nardı, her ev ıki, beş, on manat toplayıb axunda teqdim edərdi. Axund pulları cibine qoyar vo camaatı aldadardı ki, pulları yoxsullara payla- yacaqdır. Bu sürətle bütün pulu həzmi-rabedən keçirərdi. Rııbanİlər camaatı beləcə soyardılar.

Mollaİarın fınldaqlarını çox adam bilməzdi.

Orucluğun axırınayaxın göydə Ayı axtarardılar. Bəzən hava buludlu olduğundan Ay görünməzdi. Bozon şəhərə söz yayılardı ki, Güneş ve ya Ay tutulmuşdur. Bir də görerdin həro əlinə bir mis qab alıb dama çıxar və onu döyecloyardi. Bır para evlərdə uşaqlann atası çaxmaqlı tüfəngı doldurub gurhagur ilo güllə atardı ki, Ay və ya Günəş “til- simdən” xilas olsun,

Məseləden xəbərdar olmayan pol is məmurlan tüfeng səsini cşidib küçələro düşərdiler, Təqsiri olmayan fəhləieri, qocaları evlerden çıxa- rıb həbs ederdilor. Əİsiz-ayaqsız, avam, biçarə qadınlar və qoca qarıiar çadralarmı başına salıb, balaqlannı çəko-çəkə məhelleboyu düz Hacı Kazım boyin üstunə gederdilər. Hacı Kazım məhəllədə ağızlı və sözü- ötən adam idi. O da meseleni başa düşüb, kiçik kağızda bu əhvalatm mənasını pristava yazaraq camaatı bir təhər buraxdırardı.

Orucluq günlərində, havaiar açıq ve temiz olanda camaat dəstə- dəstə çöle, qoca kişiler isə dama çıxardılar və Ayı axtarardılar. Bezen aym 30-cu günü belə, Ay görünmürdü. Bir də görərdin ki, bir nefər axundun qapısma gedıb: “Men Ayı görmüşəm!” - deyə bağırır. Camaat dərhal onun başına yığılardı. Axund onun yaşım soruşardı və 60 oldu- ğunu öyrənərdi.

- Quran oxuya bilirsənmi?!

• 
  Bəli.
  

Quranı oxutdıırandan sonra onnn savadlı olduğunu bilordilər.

• 
  İndi sən Qurana and içməlisən ki, yalan demirsən ve iap Ayuı özünü görmüsen'. Kişi də and içərdi ki, Ayı gönnüşdür.
  

Bəzən də Şəkidən, Şirvandan və ya Qarabağdan aşağıdakı məz- munda gülməli teleqram gəlerdi: *‘Ay görünüb, bayramınız mübarək olsun, oruc-namazınız qəbul olsun. tmza: Molla Fərəculla”,

Gece ile azançılan qalaya çıxanb, minacat çokdirer, sabah bayram olduğunu məlum edərdilər. Səhər tezdon mövhumatçı kütlə dəstəmaz alar vo birinci növbədə fitrə pulunu getirib, məsciddə min bır fırıl- daqla camaatın beynini zohərləyən, gözünü pərdoloyib cəhalət, avam- lıq, hüquqsuzluq məngənesində saxlayan axundun ovcuna basardı. Axund pulları ehmalca yaylığa bağlayıb əbasının altma qoyar ve elə əkilər ki, görən olmasın. Yoxsa onun hiylələrinİn üstü açıla bilərdi.

Qurban bayramı. Qurban bayramı da varlılar bayramı idi. Bay- rama bir-iki həfte qalmış, pulu başmdan aşanlar qoyun ahb həyətə bura- xardılar. Bəslənib yemlənmiş, kökəlmiş qoyunu bayram günü həyətə çıxartb, gözünə sürmə çəkib su verər, ağzma bir parça qənd qoyardıtar. Qurban duasını oxuduqdan sonra qoyunu kəserditər. Fəqir-füqeraya paylamaq evəzinə, dərisini soyub ya satar və ya molla üçün göndərər- diler. Quyruğunu da oridib bankalara tökərdilər. Əti doğrayıb varlı və tanınmış qonşulara və qohum-əqrebaya payladıqdan və əvezində onlardan ət payı aldıqdan sonra oturiıb kabab yeyordilər. Feqir-füqəra, əlsiz-ayaqsızlar, yoxsullar, dilençilər gəlib sədəqe istədikde, min cür danlaqdan sonra, ağalar qəyunun sür-sümük və şəndir-şündüründən verib rədd ederdilər. Bayram günləri Bakıda vo etraf kəndlerdə 10 minədek qoyun kəsilərdi. Əgər biri 2 manatdan hesab edüərsə, 20 min manat pul ederdi. Hemin pula bir məktəb və ya bir xəstexana açmaq olardı. Lakin buııun əvəzinə, pullar müftəxor və boynuyoğun nıhani- lerin, acgöz, fınldaqçı axund və mollalann cıbinə axardı.

Qız bəyənmə. Meşedi Pustə bacı hamamdan çıxıb Kəblə Xey- ransa xanımın evinə gəlir.

• 
  Salameleyküm, ay Kəble Xeyransa bacı!
  
• 
  Xoş gəlmisən, xoş gəlmisen, ay Məşədi Püstə bacı, həmişə sən gələsən, Zöhrə ulduzuna dönmüsən, səni əmolisaleh adamlar göre bilor, balam.