Hüseynqulu sarabski KÖHNƏ baki

Yene de soslor:

- Ay sağ ol, ay sağ ol, - deyə oxuyanı alqışlardı.

Toya çağırılnıış qızlar vo qadınlar lıamısı gerek xonça gətirəydilər. Qadmlar qızlardan və qızlar gəlmlərdən ne İle scçilərdilər? Qızlann paltarları ipəkdən olardı. Amma çox sade geyinordilər. Boyuıılarında, başlannda və barmaqlarında qızıl zinət ve süs olmazdı. Saçlannı ıki qaşlarmın arasından tağ ayırardılar ve hörüb arxalanna atardılar. Başla- nnda təkco kəlağayı olardı. Gelinlerin və kübar arvadlarm çətiri, bala birçəyi, həmaili, çutquqabağısı, ağ qızılı olardı. Yaşlı qadmlar abı, qəh- vəyi, göy və tünd rengli xaralardan paltar geyib başlarına da dügürd kelağayıdan çalma çalardılar.

Gəlin vo çağmlan qonaqlar xına yaxıb səhərisi hamama gedərdilər.

O günün axşaını ağsaqqallar, mollalar gəlib bozbaş, ya plov yeyər vo gəlini aparmağa hazırlaşardılar. Gecənin yarısı bozonmiş gəlin, yen- gəsi yanında ikən oğlan evinin adamlarmı gözlərdi, küçəde uzaqdan zuma-bataban və balaca uşaqların ''urra^,, sosləri eşidilerdi. O saat qızın atası, qardaşı və ya dayısı xelfəye ışaro edərdi ki, camaatın qabağına çıxmaq lazımdır. Dərhal xəlfe ağ qalaylanmış mis satıllarda şorbət, əlində gülabzən, camaat ile bir yerdə küçəye çıxardı. Gələnlorə gülab, şərbət verib hər iki dəstə “Allah mübarek eləsin” sözləri ilo bir-birini tobrik edərdi. Uşaqların “urra” səsleri, adamların qışqınqları, çalğı səs- lori, meşəllərin güclü şöləsi qaranlıq küçədə qoribə bir mənzərə yara- dardı. Qayda belo idi ki, kəbin kağızı ya oğlanm dayısmda, ya da əmisinde olardı. O, gəlib üsulluca qızın dayısına yaxınlaşar və kobin kağızını ona ləqdiııı ederdi. Kəbin kağızmı almamış gəlinı bayıra çıxar- mazdılar. Kişiler küçədə dayanar, oğlan evindən gelon qadınlar gelin olan otağa gedərdilor, Xoş-beş, dil-ağız vo bir az çahb-oynayandan sonra oğlan evindən gələn bir uşağin olınə bir qnrşaq verərdilər.

Anam, bacım qız gəlin ƏIİ, ayağı düz gəlin,

Yeddi oğul istərəm Birce dənə qız golin -

deyib elindəki qurşağı gəlinin belinə bağlardı. Qızm anası o uşağın başı- na bir tezə araqçın qoyardı. Oğlan evinin adamı qız evindən ev müxol- ləfatından nə ısə bır şey oğurlamalı idi. Fəqot ev sahibi görmemoli idi, ev sahiblori isə goz-qulaq olardılar ki, oğlan evinden gelen adamlar bir şey apara bilməsinlər. Qızm anası balaca uşağm başma araqçm qoyduq- dan sonra, üzünü oğlan evindon gələnlərə tutub deyerdi:

• 
  Bax, saçlı-bırçokli, boylu-buxunlu, ədəb-ərkanlı, gözəl-göyçək qız basləmişam. Mənim qızım qapıdan, pəncərədən baxan dcyil, Ağır cvdən gedir. Mənim balamı yaxşı saxlayın.
  
• 
  Ay ana! Bu nə sözdür damşırsan? Senin balan bizim balamızdır. Nə tofavütü var? Elo gəlin saxlayaq ki, alem merheba desin.
  

Qızın atası içori girorok:

• 
  Kişiləri məəttəl eləməyin! - deyib qızımn yanına gəlir.
  

Baştnı sığallayır, onu qucaqlayıb ağlayır:

• 
  Get, qızım, get!.. Xoşbəxt olasan. Bilmirəm golocəyin nece ola- caq, qəza sənin başına nə gətirəcək?
  

Qızın başında al duvaq, sağdışı və soldışı yanında, əllərindo ağ kar- tof şamlar yana-yana gelini ağ miçətkənin altmda küçəyə çıxarıb fay- tona mindirerdilər. Miçətkəni isə faytonun üstünə satardılar.

• 
  Hə! Allah xeyir versin. Cahıllanvuzçun olsun, sür bala!
  

Fayton oğlan evi terəfə herəket ederdi.

Gəlini gotirməyə gedəndə oğlan da (bey) gedərdi, Bəylo birgə sağdış-soldış da gcdərdi ki, bəyi qonısunlar. Bəyin papağını gəlin gələn gecə götürüb qaçmaq qayda idi ve aparılan papaq qız evine veri- lərdi, əvəzində bir araqçın və ya tafta köynok boxşiş alınardı. Səhərisi sağdış və soldışm servaxt olmayıb bəyinpapağımn oğurlatdıqları barədə məhəllodo danışılardı.

Qədimdo belə bır qayda vardı: gəlin aparan zaman o mohollanin cahılları faytonun qabağını keserdilər. Onlar oğlan adamından xolət almayınca, gəlini aparmağa qoymazdtlar. Bu adətin adına “Qazaqyana” deyərdİlər. Əgər qız evinde toy olan zaman mohəllə cahıllartnın yansım çağınb, yarısmı çağırmasaydılar, onlar da sözü bir ycro qoyub deyərdilər:

• 
  “Qazaqyana” almamış gəlin buraxdı yoxdur.
  

Həmin o cahıllar golib atların başmdan bərk yapışardılar.

• 
  Sürmə!
  

Oğlan adamlan faytonçuya müracıet edərek:

• 
  A balam, sürsənə! Nə üçün moottolson?
  

~ Ay omıoğlu, məhellə cahıllarıdır... özün bilirson də, daha ne dcyim?

Oğlan adamının başçıları dil anlayan olsaydı, bumuna şam iyi dey- miş olsaydı:

• 
  Hö, hə, başa düşdüm, dcyə cibindən bir iyirmi beşiik çıxarıb cavanlara bağışlardı; ya da ki, ııeadan:
  
• 
  Cahıllara bir qoyun verildi!
  

Onun sözü vcksel kimi idi. Odur ki, ona inanardılar.

• 
  Allah mübarək eləsin! Allah xeyir versin! - deyib əl çəkerdiler. Meselo bununla bitərdi.
  

Bəzən oğlan adamları da tərs olar ve boyunlarına düşərdi:

• 
  Biz heç bir şcy verməyəcəyik, Sür adə!
  
• 
  Bİz də buraxmayacağıq, apann görek nece apanrsmız?! Siz vuran- dan qan, biz vurandan su çıxmayacaqdır. Biz de atın başım buraxmarıq,
  
• 
  Bu mohəlləde kişi zad yoxdur bəgəm?! Veran do belə-belə olsun, almayan da belə-bele olsun, Alın görek necə alırsuz.
  
• 
  Ade... adə!.. O kimdir? Yetim Məhəmməd döyiil? Menə Bahadır oğlu Xanbaba deyorlər, qoymaram ayağıvuzi ayağıvuzun üstünden götüresüz, hamıvuzi xingal kimi doğraram!
  
• 
  Adə, belə ağız-burun bəhəm eləmisen ki, mənim sözümün qaba- ğında söz deyirsən. Monə Şeytan Bağtr dcyerlər, Buyurun bu meydan, bu da süz.
  
• 
  Mənə də Şırdan Ağadadaş deyorlor. Sibirin yolunu mən yaxşı öyrənmişəm.
  

~ Senə dcyirəm, burax atın başını,

Balabançı oğlu Məhəmmed, Çopur Sayad oğlu Xalıq, Qaftan Bağır, Axmaq nəvosi İsrafıl, Pota Baxşəli, Mandırı Mommədrəhim, Xır-xır Əzim, Tartanəvesi Kəblə Hüseyıu Ciicə Nəcəfqulu, Hapış Məmmodəli, Palton Abasqulu, Pendiryeməz Zeynalabdin, İt Abtahb, Qanlı Qedir, Part-part nevəsı Hacağa, Yağsatan Yapdıməli, Qütko Cofər, Şonu oğlu Həsən, Oşar Həsən, Şombuium Əiəkbər, Şır-şır Dadaş, Dəşdi oğlu Cabar, Gözü oğlu Ağabala, Başmaqçı oğlu Xalıq, Koxa oğlu Qasım, Qoləbəyi Səməd, Dursun nəvesi Əkbər, Burazay novəsi Baloppa, Nurcahan oğlu Rza, Yetim Memməd, Xingal nəvosi İsmayıi, Cum- cum Bağır, Mırıq Ağabala, Kafır Məmmədəli, Pışik Kazım, Qapçaq Cəfərqulu, Xostərengi Məlik, Kosa Abasqulu, Malbaş Yusif, Dildil Qafar, Topal Məhəmməd, Tazı Henifə, Qaragoz Abasqulu, Hoppataran novəsi, Xıdır nəvosi Cəbrayıl, Şahgaldı nəvəsi Tağı, Çokçəki Süleyman, Çəro Süleyman vo başqa bu kimi “qəhrəmanlar” bır-bırile əlbəyaxa olub evvəl yumruqla, sonra zoğal ağacları ılə vuruşa başlardılar, Nəhayət, bunlardan da heç bir şcy çıxmazdı, qəddaroler ve xəncorlər işə düşərdi. Siyirməxencərlə bir-birini doğramağa başlardılar. Qızın adamları gəiini faytondan düşürüb atası evinə aparardılar. Abxod qalma- qal səsinə gəlib vəziyyəti qorxulu gördükdə polis İdarəsine, polis idarəsi də polismeysterə, o da qubcmatora xəber vererdı, Qubemator da erar edərdi ki, bir rota soldat gəlsin, afıtser görür kı, işlər xarabdır, camaat bir-birini doğrayır. Əmr edərdi, havaya güllo atsmlar ki, vurn- şanlar qorxub qaçsın. Havaya bir-iki zalp atardılar. Foqot afıtser görar- di ki, dava yaman qtzışıb, bunlarm heç birinin vecinə gəlmir. Əmr edərdi ki, vuruşanları gülləyo bassınlar. Tüfənglərin ağızlan bir-birini didən adamlara çevrilərdi. Bir neçosino güllə dəyib yıxıldıqdan sonra həzəratın başı-gözü yaralı, eli-ayağı qanlı, üstü-başı cırıq, kimi bör- künü, kimi xəncerini, kimi çuxasmı qoyub qaçar, cvlərə soxular, dam- dan dama qaçıb gizlenerdilər. Çox adama güllə dəyib Ölordi vo mcyit- ləri səhərə qədər küçədə qalardı. Sohori geniş xalq kütlələrinin həyatı, məişetİlə qəti surətdə maraqlanmayan, onlar arasına bu yolla ədavət vo qanlılıq salan, xalqı vəhşiliyə sürükləyan çar hökumoti rüşvetxor- ları golib istintaqa başlayardılar. Hər kəs gelib oz Ölüsünü aparardı. Davadan bir həftə sonraya qədər şəhərdə kimin əl-ayağında yara gör- seydiler, derhal tutardılar ki, sən davada iştirak eləınisən.

İçerişəherdə Qasım bəy hamammm yamnda Qəzvinli oğlu Keble Abasqulunun qızı Hacı Qayıb üstünə' Əbdüddəyyamn qardaşt üçün gəlüı gedərkən belə bir hadisə baş vermiş vo onlarca adamlann qanı axıdılmışdı. Bu gelin “Qanlı gelin” adı ilə moşhurdur.

Gəlinin qarşısına adam çıxmasa idi və ya cahıllar xolot alıb onu xoşluqla buraxsaydılar, “urra” ile onu oğlan evinə gətirərdilər, Küço qapısınm ağzında bir qoyun qurban kəsordilor. Onu mehəllə cahıllan çırpışdırardı. Camaat həyəta girərdi, ev qapısmm ağzmda yengə gəlini saxlayardı:

• 
  Ham gəlinin qayınatası?
  

Gəlinin qaymatası evdən çıxar, golin baş əyərdi.

Yengə:

• 
  Hacı ağa, gelinin senə salam verir, ona no bağışlayırsan?
  

Qayınatada onaya 10 imperial, ya bir bağ, ya birev, ya dabir uşqun

(İki dorlu yelken gəmisi) bağışlardt, Golin ikinci dəfə baş eydikden sonra onu eve aparardılar. Golinin başmda çörək parçalardılar. Onun başma